Selçuklu Devleti veziri Nizamülmülk’ün kaleme aldığı Siyasetname, yöneticilik ve hükümdarlık konularını dini kaynaklar ile temellendiren bir kitaptır. Kitapta, Allah’ın her asırda halkın içinden birini toplumun başına getirdiği hak ve adaletle yönetmesini emrettiği ve sorumlu kıldığı anlatılmaktadır. Bu konu Kur’an-ı Kerim’de ayetlerle sabittir. Ayrıca padişah emri altındakileri dürüst ve sadık kişilerden seçmesi gerekir. Zalimler ise cezalandırılır. Allah’ın emirlerine uyup, nimetlerini tanıyan padişahları Allah kıymetli kılar, ahrette de saadete erdirir. O sultan da emri altındaki tüm insanların ahrette haklarını isteyeceklerini bilmelidir. Padişah haftanın iki günü adalet divanını kurar, mazlumların şikâyetlerini dinler ve suçluları cezalandırır. Vergi memurlarına halka iyi davranmalarını, hasta veya öküzü için tohum ihtiyacı olanlara borç vermelerini tavsiye eder. Kendilerine ıkta (gelir) verilen Sipahiler eğer halka kötü davranırlarsa tüm malları ellerinden alınır. Halkın şikâyetlerini engelleyemezler. Sipahiler ve Valiler halkın başında emniyet müdürü gibidirler. Kadınlar alim olmak zorundadır, zahit ve zalim olmamalıdırlar. Onlara bütçeden gündelik ve aylık verilmelidir. Rüşveti önlemek için bu hususa dikkat edilmelidir. Bir kişi kibirlenip kadınının huzuruna çıkmazsa bu kişi büyük de olsa cebren çıkarılır. Padişahlar bile kadının huzuruna çıkmışlardır. Adaletin sağlanması için suçlular mutlaka cezalandırılmalıdır. Aynı şehirde dinine bağlı, Allah’tan korkan, müşfik, kindar olmayan birileri vergi memurunun (amilin), kadının, emniyet müdürünün (şahne) belediye reisinin hal ve hareketleri padişaha bildirilmelidir. Bu vazifeyi kabul etmiyorsa hapis pahasına zorla kabul ettirilmelidir. Padişahların din âlimlerine hürmet etmesi, farz ve sünnetleri koruması, Allah’ın emirlerini yerine getirmesi vaciptir. Din alimlerinin nafakaları beytül-maldan verilir, bu alimler haftada bir veya iki defa saraya çağrılır, dini sohbetler yapılıp sorular cevaplandırılır. Böylece adalet ve ceza konusunda isabetli kararlar alınır. Saraya girip çıkan itimatlı kişilere işe “eşraf” denir.
Padişahın halkın durumunu uzaktan ve yakından bilmesi için muhbirler ve postacılar kullanılır. Bu suretler halkı zulümden korur ve adaletli olur. Kötü niyetli insanlar da padişahın her şeyden haberdar olduğunu bildiklerinden çekinir ve korkarlar. Saray divanında yazılan fermanlar az, öz ve emredici olmalıdır. Elinde padişah fermanı olmayan köleler saraydan gönderilmemelidir. Köle halktan fazla bir şey alırsa cezalandırılmalıdır. Bir köle yedi yılda eğitilip iyi yerlere gelebilir. Dünyanın dört bir tarafına çeşitli kılıklarda casuslar gönderilmelidir, bu casuslar hayır haberleri şer şekilde ulaştırırsa padişah tarafından cezalandırılırlar. Önemli yollarda haber merkezleri kurulmalı ve bununla görevli olanların yollukları muntazam bir şekilde ödenmelidir ve başlarında tımar sahibi nakipler bulunmalıdır. Vilayetin ihtiyaçları için gelen elçiler divandan kimseyle görüşmeden padişaha fermanlarını arz etmelidir. Padişahın özel işleri için saygın ve güvenilir kişiler tayin edilir, bunlara “vekil-i has” denir. Mutfağın, şaraphanenin, çocukların, ahırların ve hayvanların durumları ile ilgilenirler. Ayrıca padişahın dertleşeceği ve yanında rahat hareket edebileceği kimselere “nedim denir. Nedimler temiz giyimli, güler yüzlü olmalıdır. Padişaha bilgiçlik taslamamaları gerekmektedir. İyi derecede satranç bilmelidirler. Padişahlar alimlerle, tecrübeli kişilerle meşveret etmelidir. Peygamberimize de Allah tarafından meşveret etmesi emredilmiştir. Sarayda “müfret” denilen iki yüz adam olmalı ve bunların yüzü Horasanlı yüzü Deylemli olmalıdır. Padişahın elçileri kabulü sırasında yirmi tane seçme köle, güzel elbise ve silahla donatılarak tahtın çevresinde dururlar. Dünyanın dört bir tarafından gelen elçiler için sınırda görevli memurlar olmalı ve kılavuzluk yapmalıdırlar. Elçilerin uğrayacağı şehirler temiz ve bakımlı olmalı ve buralarda kılavuzluk yapacak olan mihmandarlar görevlendirilmelidir. Padişahların göndereceği elçiler ise geçtikleri güzergâhtaki askeri, ekonomik ve siyasi durumu, gittiği yerdeki padişahın karakterini, zaaflarını, tutum ve davranışlarını tespit eder ve padişahına bildirir. Padişahlar ıkta sahibi askerlerin mallarını tespit etmeli ve tasarruf etmelerini sağlamalıdır. Kölesi olup da ıkta sahibi olmayanların köle miktarları senede iki defa bildirilmelidir. Sipahiler de sahiplarinin malını nasıl temin ettiğini bildirmelidirler. Saray muhafızları da beş yüzden aşağı olmamalıdır. Bir yıl hizmetten sonra gönül hoşluğu ile gönderilmelidirler. Sarayda oğlu veya kardeşi olanlan muhafzlığa alınmamalıdır. Türkmenler devlet hizmetinde kullanılmamalıdır. Kölelere iyi muamele edilmelidir. Sarayda kabul merasimleri bir düzen içinde olmalıdır. Haftada bir veya iki gün şarap meclisi kurulur ve ileri gelenler davet edilir. Kullar ve büyükler sarayda duracağı yerleri bilmelidirler. Ordunun tüm ihtiyaçları ordu kumandanı tarafından açıklanır. Üst makamlara gelmiş kişiler hata yaptıklarında uygun lisanla gizlice ikaz edilmelidir. İyi işler mükâfatlandırılmalı, kusurlar ölçülü olarak cezalandırılmalıdır. Saray muhafız ve bekçileri tımar sipahileri tarafından kontrol edilmelidir. Bir bölgede dağılma, yıkılma, kargaşa görülürse padişah yakınlarından birisi gönderilir, araştırma yapar ve rapor eder. Yapılan işler aceleye getirilmemelidir. Ceza infaz emirliği (emanet-i hares) cezalandırılacak kişinin infazını saraya uygun ihtişamla yapardı. Olağanüstü durumlarda devlete sadık kişilere görev verilmeli, nankörlük edenler cezalandırılmalıdır. İhtiyarlar, savaş tecrübesi olanlar dinlenilmelidir. Bir işe iki kişi görevlendirilmemelidir, aksi halde çok hatalar yapılır. İşi dindar ve liyakatli kişilere vermelidir. Ülke harici, Bâtıni haremi ve Mecusi isyanlarda zarar görmüş fakat sonunda bu isyanlar bastırılmıştır. Vilayetlerin hesapları belirlenmeli ve her işte Allah rızası gözetilmelidir.
Elif Sarpkaya
TUİÇ Stajyeri
Kitabın adı: Siyasetname
Kitabın yazarı: Nizamülmülk
