Bu podcast, Harvard Kennedy Okulu’nun Belfer Bilim ve Uluslararası İlişkiler Merkezi’nde düzenlenen ve MIT Press tarafından yayımlanan üç aylık bir dergi olan International Security tarafından üretilmiştir. Orijinal dilinde (İngilizce) yapılmış olan bu podcast, Türkçeye kazandırılmıştır.
Jeff Friedman: Herkese merhaba. Uluslararası Güvenlik Podcast’ine hoş geldiniz. Bu podcast, Harvard Kennedy Okulu’nun Belfer Bilim ve Uluslararası İlişkiler Merkezi’nde düzenlenen ve MIT Press tarafından yayımlanan üç aylık bir dergi olan International Security tarafından üretilmektedir. Her bölümde, dergide yer alan bir araştırma parçasını öne çıkararak bu araştırmanın uluslararası politikanın teori ve pratiğini anlama konusundaki sonuçlarını tartışıyoruz. Ben, Dartmouth College’da hükümet alanında doçent olan Jeff Friedman.
Bugün Şener Aktürk ile konuşacağız. Şener, Koç Üniversitesi’nde uluslararası ilişkiler profesörüdür. Son uluslararası güvenlik makalesi “O Kadar Masum Değil: Din Adamları, Hükümdarlar ve Batı Avrupa’nın Etnodini Temizliği” başlığını taşıyor. Makale, 11. ve 16. yüzyıllar arasında Avrupa’da Hristiyan olmayan azınlıkların kitlesel mağduriyetini ele alıyor. Şener, bu sürecin modern Avrupa’yı derinden şekillendirdiğini ve etnik temizliğin kaynakları ve yürütülmesine ilişkin geleneksel görüşe meydan okuduğunu savunuyor. Şener, yazınız için tebrikler ve aramıza katıldığınız için teşekkür ederiz.
Şener Aktürk: Bana bu fırsatı verdiğiniz için çok teşekkür ederim Jeff.
Jeff Friedman: Peki. Makalenizde, modern Avrupa’nın oluşumunda etnodinsel temizliğin önemini yazıyorsunuz. Bunun neden böyle olduğunu biraz anlatarak başlayın.
Şener Aktürk: Batı Avrupa’daki etnodinsel temizlik, İngiltere, Fransa, İtalya, Portekiz ve İspanya’nın nüfuslarını şekillendirmiştir. Açıkça söylemek gerekirse, bu beş ülke başlangıçta yalnızca Hristiyanlara yönelik ve daha sonra yalnızca Katoliklere yönelik politikalar izledi. Bu beş ülke, dünyadaki ilk ulus devletleri ve ilk demokrasileri içerir. Belki de daha önemlisi, daha sonra dünyanın geri kalanını şekillendiren en büyük dört sömürge imparatorluğunu, yani İngiltere, Fransa, Portekiz ve İspanya’yı oluştururlar. Dahası, Batı Avrupa’da ortaya çıkan ilk ulus devletler ve ilk demokrasiler, dünyanın geri kalanının örnek alacağı modeller olarak hizmet etti. Makalemde tartıştığım ve açıkladığım Ortaçağ Batı Avrupa’sındaki etnodinsel temizlik nedeniyle bu ilk ulus devletlerin ve ilk demokrasilerin vatandaşları olarak yalnızca Hristiyanlar vardı.
Jeff Friedman: Bu demografik kalıplar bugün Avrupa siyasetini nasıl şekillendiriyor?
Şener Aktürk: Ortaçağ Batı Avrupa’sı, dünyanın dini açıdan en homojen bölgesi haline geldi ve neredeyse 500 yıl boyunca bu şekilde kaldı. Bu nedenle, dini çeşitlilik ve çok kültürlülük meselelerinin günümüz Avrupa demokrasilerinin ve uluslarının temellerine meydan okuması şaşırtıcı değil. Batı Avrupa demokrasileri, son derece homojen bir Batı Hristiyan seçmen ve yurttaşlarla başladı. Bu Batılı politikalar, savaş sonrası dönemde artan işçi göçlerinde olduğu gibi, Hristiyan olmayan vatandaşların meydan okumasıyla karşı karşıya kaldığında, otoriterizmin ve popülizmin çekiciliği arttı. Günümüzde kapıyı kapatarak toplumu dönüştürmeye yönelik çoğunlukçu bir baskıya yönelik talepler gözlemliyoruz. Örneğin, ritüel hayvan kesimini yasaklama girişimleri ve erkek çocukların sünnetini yasaklama girişimleri, Hıristiyan olmayan toplulukların -bu durumda Yahudilerin ve Müslümanların- karşılaştığı zorlukların bugün Batı Avrupa demokrasileri için ne anlama geldiğinin sadece iki örneğidir.
Jeff Friedman: Konuşmamızın sonunda çağdaş politikaya geri döneceğiz. Ancak, bunu yapmadan önce makalenizde anlatılan olayların doğasını anlamanın önemli olduğunu düşünüyorum. Makalenizin kapsadığı 500 yıllık dönemde yaşanan etnodinsel temizliğin geniş ölçeğinden biraz bahsedebilir misiniz?
Şener Aktürk: Ortaçağ Batı Avrupa’sında, günümüz İngiltere, Fransa, Macaristan, İtalya, Portekiz ve İspanya’ya karşılık gelen ülkelerde, Hristiyan yönetimi altında yaşayan oldukça büyük Yahudi ve Müslüman toplulukları vardı. 1064-1526 yılları arasında Batı Avrupa’daki tüm Müslüman topluluklar ve hemen hemen tüm Yahudi toplulukları ortadan kaldırıldı. Bu süreç, Batı Avrupa’yı o dönemde benzeri görülmemiş bir dinsel homojenlik açısından dönüştürdü. O dönemde dünyanın hiçbir bölgesinde bu kadar dinsel mezhep homojenliği yoktu.
Jeff Friedman: Bu, olgunun geniş anlamda ortaya konulmasına yardımcı oluyor. Bu temizliğin gerçekleştirildiği belirli bir yer veya zamana dair bize sadece bir örnek verebilir misiniz?
Şener Aktürk: Elbette. İspanya ve Portekiz’deki Yahudi ve Müslümanların, Fransa’daki Kathar’ların veya İngiltere ve Fransa’daki Yahudilerin hikayesi nispeten daha iyi biliniyor ve makalemde hepsini tartışıyorum. Ancak, size kısaca daha az bilinen ama aynı zamanda kronolojik olarak bu sürecin ilk örneği olan Sicilya ve İtalya’dan bahsedeyim. Sicilya, 11. yüzyılın sonlarında çoğunlukla Müslüman bir nüfusa sahipti. Daha sonra Normanlar ile Hristiyan egemenliğine girdi. Müslümanlar, Hristiyan yönetimi altında iki yüzyıl boyunca yaşadılar. Örneğin, o dönemde bazı gezginler Palermo’da 300 cami olduğunu bildirmişlerdir. Papalık, Müslümanları koruyan ve onların desteğini alan Hristiyan hükümdarları cezalandırdı. Örneğin, Müslümanların desteğini alan Kutsal Roma İmparatoru Otto IV aforoz edildi. Papa, İtalya’ya gelen ve 1240’ta imparatoru yenen Fransız kuvvetlerini destekledi.
Bir başka imparatorluk temsilcisi olan Annweilerli Markward da Sicilyalı Müslümanların desteğini almıştı ve o da aforoz edildi. Hatta, kafirlerden daha kötü bir kafir olarak ilan edildi ve ona karşı bir haçlı seferi başlatıldı. Yine, Kutsal Roma İmparatoru II. Frederick iki kez aforoz edildi ve Sicilyalı Müslümanlarla olan dostane ilişkileri, papa politikasında önemli bir rol oynadı. Frederick’in oğlu Manfred de Müslümanların desteğini almıştı ve Papa ona karşı bir haçlı seferi ilan etti. Sicilya tacını İngiltere kralının oğluna teklif etti ve böylece İngilizlerin imparatorla savaşmasını sağladı. İtalya’daki Müslüman yaşamının son evresinde, papalık Fransa’dan Anjou’lu Charles I’i Manfred’e karşı savaşmaya davet etti. Charles, Manfred ve Müslümanları 1266’da yenerek güney İtalya’yı ele geçirdi ve Anjou Hanedanı’nı kurdu. Anjou Hanedanı, İtalya’daki son büyük Müslüman yerleşimi olan Lucera’yı yok etti, Müslümanları köleliğe sattı ve direnenleri öldürdü. Sonuç olarak, bugün İtalya’da Orta Çağ’dan günümüze kadar hayatta kalan tek bir Müslüman topluluk kalmamıştır.
Jeff Friedman: Evet. Makalede özellikle ilginç bulduğum bir şey, çağdaş uluslararası ilişkiler literatüründe pek bulunmayan bu tür zengin tarihsel betimlemelerle dolu olması. Bu, araştırmanın gerçekten güçlü yönlerinden biri. Şimdi biraz kavramsal katkıya odaklanalım. Makalede söylediğiniz şeylerden biri, bu temizlik sürecinin Balkanlar veya Ruanda gibi yerlerde gördüğümüz olaylardan çok farklı bir şekilde gerçekleştiğidir. Bu davranışı bu kadar benzersiz kılan nedir? Etnik temizliğin doğasına dair geleneksel fikirlerimize nasıl meydan okuyor?
Şener Aktürk: Akademisyenler arasında etnik temizliğin modern bir fenomen olduğu ve genellikle ulusal ve milliyetçi aktörler tarafından ulus inşası ve nihayetinde seküler nedenlerle yapıldığı konusunda yaygın bir görüş vardır. Ben, bu ulusal bilgeliğe karşı çıkarak, etnik temizliği Batı Avrupa genelinde zorlayanların ulusal değil, süper ulusal aktörler, yani papalık ve ruhban sınıfı olduğunu savunuyorum. Bunu milliyetçi veya seküler nedenlerle değil, esasen dini ve mezhepsel nedenlerle yaptılar. Ayrıca, kapsamı gerçekten kıtasal olan bu etnodinsel temizlik, modernitenin başlangıcından yüzyıllar önce, Orta Çağ’da, özellikle 13. yüzyılda gerçekleşti.
Jeff Friedman: Süper ulusal aktörler tarafından gerçekleştirilen bu temizlik fikri çok benzersiz. Konuşmamızın sonunda, bugünün dünyasında olası paralelliklere dönmek istiyorum. Önce, bunun Orta Çağ Avrupa’sında nasıl gerçekleştiğini anlayalım. Bu temizliğin üç ana faktör tarafından yönlendirildiğini söylüyorsunuz. Bunlar, din adamlarının yükselişi, Hristiyan olmayanların hedef alınması kararı ve jeopolitik rekabet. Her birini sırayla ele alalım.
Öncelikle, Avrupa’nın din adamlarının nasıl bu kadar güç kazandığını ve etnik temizliğin aracı haline geldiklerini biraz anlatır mısınız? Makalenin özellikle ilginç bir yönü, din adamlarının o dönemde Avrupa monarşilerini zorlamak için sahip olduğu geniş araç yelpazesini tanımlamanız. Bu araçlardan bazılarına dair kısa bir özet verebilir misiniz?
Şener Aktürk: Tabii ki. Din adamlarının yükselişi bu sürecin temelidir. Katolik din adamları, 11. yüzyılda din adamlarının devrimci bir ayaklanması olan Gregoryen reformları sonucunda güç kazandılar. Papalık, Avrupa genelinde din adamlarının laik monarşik kontrolden bağımsızlığını ilan etti. Din adamları, Avrupa genelinde bir devlet içinde bir devlet haline geldiler ve kıtasal erişimleri sayesinde daha güçlü oldular.
Papalık, monarkların piskopos atayamayacağını ısrarla belirtti ve bu, Gregoryen reformlarının en bilinen çatışması olan yatırımsal çekişme olarak bilinir. Papalık, Gregoryen reformlardan sonra var olmayan birçok yeni araç, yeni güç enstrümanları geliştirdi. Haçlı Seferleri, bu yeni güçlerin bariz ve çok yıkıcı bir örneğidir ve papalar, Hristiyan olmayanları korumakla suçladıkları Hristiyan monarklara karşı birçok haçlı seferi ilan etti.
Bir bölgeyi, laik yöneticisinin günahkâr davranışları nedeniyle dini hizmetlerden mahrum bırakma anlamına gelen aforoz, bir başka yeni araçtır. Dominikenler ve Fransiskenler gibi mendikant dini tarikatlar, Tapınak Şövalyeleri gibi askeri tarikatlar, insan ambargosu ve şu anda bildiğimiz anlamda aforoz, papalığın yeni güç enstrümanlarından bazılarıdır. Bu yeni papalık güçlerinin hepsi, monarkları Hristiyan olmayanları ortadan kaldırmak için baskı yapmak amacıyla bir şekilde kullanıldı.
Jeff Friedman: O dönemde kilisenin sahip olduğu aşırı ve yaygın güç hakkında bilgi edinmek gerçekten şaşırtıcı. Bu, onların neden bu gücü Hristiyan olmayan azınlıklara karşı kullandıklarını açıklamaz. Kilise, Orta Çağ’da neden Yahudilere ve Müslümanlara karşı düşmanlığı artırdı? Bu etnik temizliği gerçekleştirmek kilise için o dönemde neden bu kadar önemliydi?
Şener Aktürk: Din adamları, Yahudilere ve Müslümanlara iki ana nedenden dolayı saldırdılar. İlk olarak, Yahudi ve Müslümanların dönme direnci, Hristiyanlığın üstünlüğüne olan din adamı inancını sarstı. Ayrıca, din adamları, Hristiyanların Yahudilik ve İslam’a geçebileceğinden korkuyorlardı. Kısacası, din adamlarının dini güvensizlikleri vardı. Bu, birinci nedendir. İkinci neden ise, Yahudi ve Müslümanların monarkların müttefikleri olarak görülmesiydi ve bu çok önemliydi. Ana argümanım, Yahudi ve Müslümanların, makalenin başlığında da yansıtıldığı gibi, esasen din adamları ile monarklar arasındaki mücadelede ortadan kaldırıldığıdır.
Din adamları ile monarklar arasındaki mücadele, esas olarak Yahudi ve Müslümanlar hakkında değildi; Hristiyan toplumu kimin şekillendireceği ve kontrol edeceği üzerineydi. Ancak, Yahudi ve Müslümanlar, bu mücadelede papalığın dini baskısı nedeniyle monarkların müttefikleri ve varlıkları olarak ortadan kaldırıldı. Bu, dini zulmün ana nedeni olarak monarkların kötü niyetli politikalarını tasvir eden geleneksel inanca da aykırıdır. Uzun Orta Çağ dönemi boyunca bunun doğru olmadığını düşünüyorum. Aksine, Yahudi ve Müslümanlar, genellikle din adamlarına karşı monarkların müttefikleri ve varlıklarıydı.
Jeff Friedman: Evet, makalede dikkatimi çeken birçok şeyden biri, Yahudi ve Müslümanların devletin müttefikleri olarak algılanmaları nedeniyle hedef alınmalarıydı. Oysa modern dünyada, marjinalleşmiş azınlıkların devlete karşı düşman olarak görüldüğünü düşünürüz. Burada öğrendiğim birçok şeyden biri de buydu.
Şimdi, bu sürecin nasıl geliştiğine dair üçüncü unsura geçelim, yani Avrupa’daki jeopolitik rekabetin din adamları ile monarklar arasında bir güvenlik ikilemi oluşturması. Bu nasıl gelişti? Orta Çağ Avrupa’sının jeopolitik yapısı, din adamlarının etnik temizlik yapma yeteneklerini nasıl kolaylaştırdı?
Şener Aktürk: Evet, Batı Avrupa bu açıdan neredeyse benzersizdir. Batı Avrupa’nın nispeten küçük politikalar arasında bölünmesi ve hegemonik bir imparatorluk gücünün olmaması, papalığın bazı durumlarda bir kral yapıcı rolü oynamasına izin verdi. Papalar, Gregoryen reformlarından bu yana imparatorları görevden alma hakkına sahip olduklarını iddia ettiler. Bir hanedanı ödüllendirip cezalandırarak, haçlı seferleri, aforozlar, bölge aforozları, hanedan evliliklerini onaylama ve feshetme gibi birçok papalık dini enstrümanı aracılığıyla bir hanedanı diğerine tercih edebilirlerdi.
Ancak, tüm bunların arka plan koşulu, Batı Avrupa’nın jeopolitik bölünmesiydi. Bu bölge, Roma İmparatorluğu’nun çöküşünden bu yana hegemonik bir imparatorluk gücüne sahip değildi. Batı Avrupa, hayatta kalmak için en uzun, en şiddetli ve en kanlı mücadeleleri yaşayan nispeten küçük politikalar arasında bölünmüştü. Çoğu, bu rekabet sonucunda bugün haritadan silinmiştir.
Jeff Friedman: Peki. Size bir tarihsel soru daha sorayım, sonra günümüz politikalarına geri döneceğiz. Bu etnodinsel temizlik dinamiklerinin o dönemde Batı Avrupa’ya özgü olduğunu neden düşünüyorsunuz? Örneğin, neden benzer olayların Müslüman dünyada veya Ortodoks dünyada yaşanmadığını düşünüyorsunuz? Bu dinamiklerin Batı Avrupa’da Orta Çağ’da papalık tarafından yönlendirilmesini ve bunun neden Batı Avrupa’ya özgü olduğunu nasıl açıklıyorsunuz?
Şener Aktürk: Diğer bölgelerdeki dini otoriteler, bu tür bir kral yapıcı rolüne sahip değillerdi çünkü bu bölgeler, Bizans ve Rus İmparatorlukları, Osmanlı ve Babür İmparatorlukları gibi hegemonik imparatorluk politikalarına sahipti. Ayrıca, dini din adamları, bir imparatorluğu diğerine karşı oynayarak ve Rus çarlarını veya Osmanlı sultanlarını devirerek bir kral yapıcı rolü oynayamazlardı çünkü İslami imparatorluklardaki halifelerin çoğu zaten sultanlardı. Yani, en üst dini otorite ile monark arasındaki rekabet mümkün değildi çünkü aynı kişi hem monark hem de en üst dini otoriteydi. Ayrıca, Ortodoks Hristiyan ve İslami dini otoriteler, Patrikhaneler ve Halifelikler, kendi ayrı devletleri olmayan ve dini otoriteleri pratikte bulundukları siyasi bölgeye sınırlı olan gerçek süper ulusal otoriteler değildi.
Jeff Friedman: Evet, bu da, bugün etnodinsel temizliği genellikle yerel bir olgu olarak düşündüğümüzü, yerel politikalara dayandığını düşündüğümüzü bir kez daha ilginç bir şekilde gösteriyor ve makaleniz, uluslararası sistemin yapısının bu olguyu tetiklemekte hayati bir rol oynayabileceğini gerçekten gösteriyor. Tamam. Şimdi tarihin genel bir anlayışına sahibiz, tekrar günümüze odaklanalım. Bugün konuştuğumuz tüm olaylar 500 yıl önce gerçekleşti. Katolik Kilisesi bugün çok farklı. Bu, sadece bir tarih makalesi olduğu anlamına mı geliyor? Burada tanımladığınız dinamikler sadece Orta Çağ Avrupa’sını anlamak için mi, yoksa modern dünyada da paralellikler görüyor musunuz?
Şener Aktürk: Kesinlikle günümüzde de paralellikler var. Örneğin, 20. yüzyıl boyunca çok seküler bir paralel, Sovyetler Birliği’nin Komünist Partisi ve daha sonra Çin Komünist Partisi tarafından dünya çapında komünist hareketlerin kullanılmasıdır. Bu, papalığın din adamlarını kullanmasına benzer.
Sovyetler, dünya çapında komünist isyancılara ve partilere, iç savaşlarda gayri-komünist yurttaşlarına karşı savaşan komünist isyancılara ve partilere hem siyasi hem de maddi destek sağladılar. Daha sonra Çinli komünistler de aynı şeyi yaptı. Kamboçya, bu mekanizmanın kötü şöhretli bir örneğidir. Afganistan da başka bir örnek olabilir.
Jeff Friedman: Evet, bu gerçekten ilginç. Bugünün dünyasında benzer bir etki yaratabilecek dini gruplar var mı?
Şener Aktürk: Tabii. 21. yüzyılda, İran, Orta Doğu’da süper ulusal Şii dini otoriteyi kullanarak müdahalelerde bulunabiliyor ve bu müdahaleler, özellikle Suriye’de, ama aynı zamanda Irak ve diğer yerlerde de yıkıcı sonuçlar doğuruyor. Bu müdahaleler, demografik mühendisliği de içeriyor. Aslında, makalem, İspanya’daki papalık dini aktörler tarafından veya Kamboçya’daki komünist aktörler tarafından veya Suriye’deki İran yanlısı güçler tarafından yapılan etnodinsel temizliğin siyasi tarihi kökenlerini açıklamayı amaçlıyor. Nihai hedefleri, toprakları fethetmek değil, hedef alınan bölgedeki demografiyi şekillendirmektir. Örneğin, Esad rejimi ve İran yanlısı müttefikleri, savaş öncesi Sünni çoğunluğun kendini yeniden oluşturmasını imkansız hale getirmek amacıyla Sünni Müslümanların zorla çıkarıldığı yerlere Şiileri yerleştiriyorlar.
Jeff Friedman: Makalenizi okurken aklıma gelen bir diğer çalışma, Samuel Huntington’un “Medeniyetler Çatışması” idi ve argümanınızın, süper ulusal kimliğin çağdaş politikadaki rolü üzerine ne gibi bir ışık tuttuğunu merak ediyorum.
Şener Aktürk: Evet, Samuel Huntington, dini ve seküler otoritenin ayrılmasının Batı medeniyetinin ayırt edici bir özelliği olduğunu söyler. Bu noktada tamamen katılıyorum. Ancak Huntington, bu ayrılığın olumlu yönlerini vurgularken, ben Batı medeniyetinin doğuşunda karanlık bir yan olduğunu ve bu karanlık yanın, kilise ve devletin ayrılması ile doğrudan ilgili olduğunu savunuyorum. Aslında, bu makalede açıkladığım etnodinsel temizlik ve soykırım mekanizması, Gregoryen reformları ile din adamlarının bağımsızlığıyla gelişen Batı Hristiyanlığındaki kilise ve devlet ayrımı olmadan mümkün olmazdı.
Yani, açık bir fark, Batı medeniyetinin doğuşunda dini temizliğin yapısal bir rol oynadığını savunmamdır, ki bu muhtemelen çoğu insan tarafından bugün olumlu bir özellik olarak görülmez ve Huntington’un çalışmalarında ve Batı medeniyetinin yükselişi üzerine yazan diğerlerinde bulunmaz. Ancak, bir diğer fark ise Latin Amerika’yı Batı medeniyetinin bir parçası olarak görmemdir. Aslında, Ortaçağ Batı Avrupa’sında olanların doğrudan bir sonucu olarak Latin Amerika, dünyadaki en Hristiyan ve en Katolik kıta haline gelmiştir. Oysa Huntington, Latin Amerika’yı Batı olmayan ayrı bir medeniyet olarak tanımlamıştı. “Medeniyetler Çatışması”nın ana argümanları büyük eleştiriler aldı ve “O Kadar Masum Değil”in de Batı medeniyetinin ve modernitenin doğuşu ve yükselişi üzerine canlı akademik tartışmalara yol açacağını umuyorum.
Jeff Friedman: Makalede tartışmanın olacağını düşünüyorum. Bu eserin bence en belirgin yönlerinden biri, uluslararası politikanın bin yıllık bir dönemini kapsaması. Başlangıçta da söylediğim gibi, her sayfada daha önce bilmediğim bir şey öğrendim. Bu çok benzersiz bir çalışma. Son soru: Tarihsel veya çağdaş perspektiflerden ilgilenen okuyucular veya dinleyiciler için, okumalarını önerdiğiniz başka kitaplar veya makaleler var mı?
Şener Aktürk: Tabii, öneririm ve bir siyasi bilimci olmama rağmen, gerçekten iyi ortaçağ tarihi kitaplarından faydalandım. İlk olarak, Georges Duby’nin yazdığı “Üç Düzen: Feodal Toplumun Hayali” adlı kitap, Arthur Goldhammer tarafından çevrilmiş ve 1980’de University of Chicago Press tarafından yayımlanmıştır. İkinci kitap ise Dominique Iogna-Prat’ın yazdığı “Düzen ve Dışlama: Cluny ve Hristiyanlık, Sapkınlık, Yahudilik ve İslam Karşısında”, Graham Robert Edwards tarafından çevrilmiş ve 2000’de Cornell University Press tarafından yayımlanmıştır.
Jeff Friedman: Bu eserleri sizin için aydınlatıcı kılan nedir?
Şener Aktürk: Çünkü bu kitaplar bize ortaçağ toplumunun ve kimlik politikasının temel fay hatlarını çok zengin bir şekilde sunuyor ve hissettiriyor. Bu yüzden ve bu şekilde bu kitaplardan faydalandım. Ancak, makalede görüldüğü üzere, bu makale üzerinde yıllarca çalışırken düzinelerce tarihçi, özellikle ortaçağ tarihçisinden faydalandım.
Jeff Friedman: Uluslararası Güvenlik Podcast’ini dinlediğiniz için herkese teşekkürler. Bu podcast, Harvard Kennedy Okulu’nun Belfer Bilim ve Uluslararası İlişkiler Merkezi’nde düzenlenen ve MIT Press tarafından yayımlanan International Security dergisi tarafından üretilmektedir. Konuşmayı beğendiyseniz, lütfen bize bir dakikanızı ayırarak puan verin veya sosyal medyada paylaşın, bu diğer insanların da programı bulmasına yardımcı olur. Ben Jeff Friedman. International Security’nin baş editörü Jacqueline L. Hazelton’dır. Yapımcımız Monica Achen’dir. Yardımcı yapımcımız ve teknik direktörümüz Benn Craig’dir. Yeniden katıldığınız için teşekkür ederiz, Şener Aktürk. Bir dahaki sefere görüşmek üzere.
Şener Aktürk’ün Makalesi:
Şener Aktürk’ün önerdiği kitaplar:
- The Three Orders: Feudal Society Imagined by Georges Duby, translated by Arthur Goldhammer, published by University of Chicago Press 1980.
- Order and Exclusion: Cluny and Christendom Face Heresy, Judaism, and Islam, by Dominique Iogna-Prat, translated by Graham Robert Edwards, and published by Cornell University Press in 2000
PODCAST’in İngilizce Orijinali
