Batı Balkan ülkelerinden Sırbistan, Arnavutluk ve Kuzey Makedonya, son 25 yıl içinde eşi görülmemiş bir anlaşmaya imza atarak “Open Balkan” (Açık Balkan) inisiyatifini dünyaya duyurdu. İlk olarak 10 Ekim 2019’da üç ülkenin liderleri tarafından Sırbistan’ın Novi Sad şehrinde duyurulan, kamuoyunda “Mini Schengen” olarak adlandırılan bölgesel girişim, resmiyete kavuşarak “Open Balkan” ismini aldı. 29 Temmuz 2021’de Kuzey Makedonya’nın başkenti Üsküp’te gerçekleşen Bölgesel İşbirliği Ekonomik Forumu’nda Kuzey Makedonya Başbakanı Zoran Zaev, Arnavutluk Başbakanı Edi Rama ve Sırbistan Cumhurbaşkanı Aleksandar Vuçiç tarafından anlaşma imzalandı (Marusic, 2021).
Bölgesel işbirliğinin hedeflendiği anlaşmada, sadece ekonomik açılımlar değil, söz konusu ülke vatandaşlarının da çıkarları hedeflenmekte (Simic, 2019). İmzalanan belgelerin kapsamını Batı Balkanlar’da Malların İthalatı, İhracatını ve Dolaşımını Kolaylaştırmaya Yönelik İş birliği Mutabakat Muhtırası, Batı Balkanlar’da İş Gücü Piyasasına Serbest Erişime Yönelik İş Birliği Mutabakat Muhtırası ve Batı Balkanlar’da Doğal Afetlerden Korumada İş Birliği Anlaşması oluşturuyor (Balkan News, 2021). Open Balkan, esas olarak ticareti kolaylaştırmayı, zorlu evrak işleri ve bürokrasi aşamalarını azaltmayı, sınır geçişlerinde ticari araçlara hız kazandırmayı hedefliyor. Aynı zamanda ülke vatandaşlara diğer Open Balkan üyesi ülkelerde daha kolay çalışma izni sağlanması da hedefler arasında. Yine anlaşma kapsamında 1 Ocak 2023’ten itibaren üç ülke arasında sınır kontrollerinin kaldırılacağı belirtilirken, bu girişimin Avrupa Birliği’ne bir alternatif olup olmayacağı da akıllarda soru işareti yarattı. Zira 2003 yılından bu yana Batı Balkanlar’ın AB üyelik yolculuğu pek çok kez sekteye uğramış durumda (Bekar, 2019). Nihai hedefin AB üyeliği olduğu bu süreçte gerek devlet yöneticilerin gerekse de halkların hayal kırıklığı yaşadığını belirtmek hatalı olmaz (Haddad, Marusic, 2021). Aynı şekilde bu süreçte yaşanan aksaklıklar göz önünde bulundurulduğunda, AB’nin bölgeye olan tutumu ve sorunlara yaklaşımının AB’ye karşı şüpheli bir tavır sergilenmesine ve kısa vadede bölge içindeki yeni çözümler arayışına girilmesine neden olduğu söylenebilir.
Batı Balkanlar’daki AB şüpheciliğine karşılık, AB’den aynı şüpheci tavır Open Balkan inisiyatifine yönelmiş durumda. AB’nin Kosova-Sırbistan Diyaloğu Özel Elçisi Miroslav Lajcak, Radio Free Europe’a yaptığı açıklamada Open Balkan girişiminin Batı Balkanlar’ın AB entegrasyon sürecinde sağlıksız bir rekabet yaratacağını ifade etti (Exit News, 2021). AB, bölgesel işbirliğini her zaman desteklese de, yalnızca üç ülke ile sınırlı kaldığı sürece eksik olacağı düşünülüyor. Diğer yandan, hâlihazırda bir serbest ticaret anlaşması olan CEFTA’nın yürürlükte olması, bu anlaşmaya bağlı olarak AB kurallarına uygun bir bölgesel pazara zemin hazırlayacağından, AB’nin hangi anlaşmayı destekleyeceğini tahmin etmek zor değil.
Buna karşılık, Kuzey Makedonya Cumhurbaşkanı Stevo Pendarovski, Open Balkan inisiyatifinin Avrupa Birliği’ne bir alternatif olmadığını ve olmayacağını, Kuzey Makedonya’nın AB’ye tam üyelik hedefinin baki olduğunu ifade etti. Aynı şekilde Sırbistan Cumhurbaşkanı Aleksandar Vuçiç de başta Sırbistan olmak üzere tüm bölge ülkelerinin nihai hedefinin AB üyeliği olduğunu vurguladı (Anadolu Ajansı, 2021). Liderler tarafından yapılan bu açıklamalar gösteriyor ki; Kuzey Makedonya, Sırbistan ve Arnavutluk Open Balkan ile AB hedefinden şaşmadan, bölge içinde yeni başlangıçlar yapmak niyetinde. Bölgesel istikrarın, ekonomik ve ticari gelişmenin ilk etapta üç ülke için gerçekleşeceğini öngörmek mümkün. Yugoslavya’nın dağılmasından sonra 90’lı yıllarda bölgede yaşanan siyasi karmaşa ve ekonomik istikrarsızlık döneminin ardından Balkanlarda resmiyete dökülen ilk birlik girişimi olan Open Balkan’ın nasıl bir gelecek vaat ettiği belirsizliğini korusa da, anlaşmanın resmiyete dökülmesi olumlu bir adım olarak yorumlanabilir.
Öte yandan, diğer üç Batı Balkan ülkesi olan Bosna Hersek, Karadağ ve Kosova henüz Open Balkan girişiminin dışında bulunuyorlar. Her ne kadar Open Balkan üyesi liderler tarafından Kosova’nın statüsü ne olursa olsun altı ülkenin de dahil olmasını bekledikleri açıklansa da, üye olmayan taraflar girişimin bir parçası olmak için şimdilik bir adım atmış değil (Mikovic, 2021). Liderlerin üye olmayan ülkelere karşı tutumlarına örnek vermek gerekirse, Kuzey Makedonya Cumhurbaşkanı Pendarovski Bosna Hersek’in inisiyatife dahil edilmesi gerektiğini ifade ederken, Kosova ile Sırbistan arasındaki sorunlara müdahil olmak istemediğini ancak Open Balkan’ın altı ülkeyi de kapsaması gerektiğini belirtiyor. Sırbistan Cumhurbaşkanı Vuçiç de inisiyatifin bölge ülkeleri ve halkları için önemli olduğunu vurgulayarak Bosna Hersek ve Karadağ’ın yanı sıra, statü sorununu göz ardı ederek Kosova’nın da dâhil olması gerektiğini savunmakta. Ancak Bosna Hersek tarafından bakıldığında, Dnevni avaz’ın kaynaklarına göre Saraybosna’nın ekonomik foruma ve anlaşmalara herhangi bir davet almadığı ifade ediliyor (Balkan News, 2021). Karadağ ise seyahat ve ticaretin kolaylaşmasında daha geniş kapsamları bulunan Orta Avrupa Serbest Ticaret Anlaşması’nın hâlihazırda yürürlükte olduğunu belirterek Open Balkan’a katılmanın herhangi bir ayrıcalık sağlamadığını düşünüp dâhil olmamayı tercih etmiş durumda.
Kosova’da ise durum daha farklı ve Open Balkan inisiyatifinde altı ülkenin bir araya gelme ihtimalini zora sokmakta. Kosova’nın Open Balkan girişiminin ilk kez gündeme geldiği Novi Sad’da gerçekleşen toplantıya davet edilmemesinin ardından açıklama yapan dönemin Kosova Cumhurbaşkanı Haşim Thaçi, Kosova’nın çağrılmamasını resmi bir devlet olarak kabul edilmemeleri olarak yorumlamıştı. Anlaşmanın resmiyete dökülüp Üsküp’te imzalamasının ardından Kosova cephesinden bir diğer açıklama da Kosova Başbakanı Albin Kurti’den gelmiş, Kurti girişimin vizyon sahibi olmadığını ifade ederek Kosova’nın katılmak istemediğini bir kez daha doğrulamıştı (European Western Balkans, 2021). Bu açıklamanın üstüne Kurti’ye eleştiri Arnavutluk Başbakanı Edi Rama’dan gelmiş, Rama Sırbistan’ın Kosova’yı tanımasının yolunun Kosova’nın bu inisiyatife dahil olması halinde gerçekleşeceğini ve bunun Kosova için önemli bir fırsat olduğunu ifade etmişti. AB desteği ile Belgrad-Priştine diyaloğunun devam ettirilmeye çalışıldığı şu dönemde, bu girişimin Sırbistan ile Kosova ilişkileri açısından olumlu bir adım olup olmayacağını zaman gösterecek.
Viyana Uluslararası Ekonomik Araştırmalar Enstitüsü’nden Araştırma Görevlisi Vladimir Grigov, Karadağ’ın tutumunu AB üyeliğine dolaylı yoldan ilerlemek istememesi olarak değerlendirirken, Kosova’nın egemen bir devlet olarak eşit muamele görmek istediğini, Bosna Hersek’in ise Sırbistan egemenliğinde herhangi bir oluşuma dâhil olmak taraftarı olmadığını belirtiyor. Open Balkan’ın genişleme potansiyeline ve geleceğine bakıldığında, tarafların beyanlarından farklı tabloların çıktığı görülüyor. İnisiyatife üye olmamış üç ülke, Bosna Hersek, Karadağ ve Kosova’nın ikili olarak Sırbistan ile sorunları mevcut. Bosna Hersek içinde bulunan Sırp Cumhuriyeti’nin varlığı, Karadağ’da aktif rol oynayan Sırp Ortodoks Kilisesi ve Kosova’nın statü sorunu devam etmekte (Djordjevic, 2021). Kosova Cumhurbaşkanı Vjosa Osmani’nin tutumu da Başbakan Kurti’den farklı değil. İnisiyatifi Sırbistan’ın hegemonyasını yaymak için bir araç olarak gördüğünü ifade eden Osmani, Sırbistan barış ve istikrar için çabalayan bir ülke olsaydı ve Kosova’yı tanısaydı durumun farklı olacağını sözlerine ekliyor (Sloboden Pekat, 2021).
Balkanlardaki tüm bu gelişmeler ışığında, olası üç senaryo görünüyor:
- Open Balkan inisiyatifi yoluna Sırbistan, Kuzey Makedonya ve Arnavutluk ile devam edecek. Karadağ’ın AB yoluna odaklanmış olması, Bosna-Hersek’in kendisini hiçbir şekilde sürece dahil hissetmemesi ve Kosova’nın tamamen karşı duruşu göz önünde bulundurduğumuzda, en mümkün olasılık bu görünmekte.
- Sırbistan, Kuzey Makedonya veya Arnavutluk’un, inisiyatif içinde olası bir anlaşmazlık içine girdiğinde, ittifakı devam ettirememesi ve Open Balkan’ın yolun başındayken sona ermesi. Batı Balkanlar içindeki hassas dengeler düşünüldüğünde, bu ihtimalin de gerçekleşebileceği mümkündür.
- Kuzey Makedonya ve Arnavutluk’un AB müzakere sürecine girmesi yakın gelecekte mümkün olduğundan, iki devletin AB sürecine odaklanması ve Open Balkan’ın dış politikada önceliğinin yitirmesi de ihtimaller dahilindedir. AB perspektifinden bakıldığında, Open Balkan olumlu bir girişim olarak düşünüldüyse de, müzakereler başladığında aday üyelerin AB politikalarına öncelik vermeleri beklenecektir.
Elbette bu senaryolar çeşitlendirilebilir. Süreç içerisinde Open Balkan’a mesafeli duran ülke veya ülkeler inisiyatife katılabilir. Batı Balkanlarda AB süreçlerinin beklenen ölçüde ilerlememesi hayal kırıklığı yaratırken, devletlerin Open Balkan’a yönelmesi ihtimaller arasında görülebilir. Mevcut sorunlar göz önünde bulundurulduğunda Open Balkan’ın geleceği belirsiz gibi görünse de, girişimin tamamen faydasız olduğunu ifade etmek yanlış olur. Bölgesel işbirliğinin AB entegrasyonu sürecinde önemli bir adım olabileceği, nihai hedefe ulaşmakta Open Balkan’ın katkı sağlaması ihtimaller arasında. Özellikle statü sorunu yaşayan Kosova Open Balkan’ın bir parçası olmayı kabul ettiğinde içinde bulunduğu izolasyon durumunun son bulması mümkün. Bölgede ilerlemeyi sağlamak ve Batı Balkanlar’daki tüm toplumlar için yakın geçmişle doğru bir şekilde yüzleşmek için Open Balkan’ın önemli bir girişim olduğu savunmak yerinde olacaktır.
Hatice Deniz HIZAL
Kaynakça
Anadolu Ajansı. (2019). Kuzey Makedonya Cumhurbaşkanı: Mini Schengen AB’ye bir alternatif değil. Erişim Adresi:
https://www.aa.com.tr/tr/dunya/kuzey-makedonya-cumhurbaskani-mini-schengen-abye-bir-alternatif-degil/1652997 (Erişim Tarihi: 07.09.2021).
Balkan News. (2021). Zaev: “Open Balkan”, Bosna Hersek’e de Açık. Erişim Adresi:
https://www.balkannews.com.tr/balkanlar/zaev-open-balkan-bosna-hersek-e-de-acik-h692.html (Erişim Tarihi: 09.09.2021).
Balkan News. (2021). “Open Balkan” ile Balkanlar’da Sınırlar Kalkıyor. Erişim Adresi:
https://www.balkannews.com.tr/balkanlar/open-balkan-ile-balkanlarda-sinirlar-kalkiyor-h685.html (Erişim Tarihi: 09.09.2021).
Bekar, N. (2019). AB Batı Balkanlar’da da verdiği sözleri tutmuyor. Erişim Adresi:
https://www.aa.com.tr/tr/analiz/ab-bati-balkanlarda-da-verdigi-sozleri-tutmuyor-/1648662 (Erişim Tarihi: 07.09.2021).
Djordjevic, N. (2021). Can the Open Balkans project succeed without half of the region? Erişim adresi:
https://emerging-europe.com/news/can-the-open-balkans-project-succeed-without-half-of-the-region/ (Erişim Tarihi: 07.09.2021).
European Western Balkans, (2021). Parts of the region remain sceptical to the Open Balkan initiative. Erişim Adresi:
https://europeanwesternbalkans.com/2021/07/30/parts-of-the-region-remain-sceptical-to-the-open-balkan-initiative/ (Erişim Tarihi: 07.09.2021).
Exit News. (2021). EU Slams Open Balkan Initiative as “Unhealthy Competition” to EU Accession Process. Erişim Adresi:
https://exit.al/en/2021/09/01/eu-slams-open-balkan-initiative-as-unhealthy-competition-to-eu-accession-process/ (Erişim Tarihi: 07.09.2021).
Haddad B., Marusic D. (2021). The Balkans Don’t Believe the EU Anymore. Erişim Adresi:
https://foreignpolicy.com/2021/08/25/balkans-dont-believe-eu-anymore-albania-macedonia-rama-vucic/ (Erişim Tarihi: 07.09.2021).
Marusic, S. (2021). Balkan ‘Mini Schengen’ Leaders Eye Open Borders by 2023. Erişim Adresi: https://balkaninsight.com/2021/07/29/balkan-mini-schengen-leaders-eye-open-borders-by-2023/ (Erişim Tarihi: 09.09.2021).
Mikovic, N. (2021). Open Balkan: Who Benefits From It? Erişim Adresi:
https://news.cgtn.com/news/2021-07-31/Open-Balkan-Who-benefits-from-it–12lawyWuzGo/index.html (Erişim Tarihi: 07.09.2021).
Simic, J. (2019). Three countries agree mini Schengen in the Balkans. Erişim Adresi:
https://www.euractiv.com/section/enlargement/news/three-countries-agree-mini-schengen-in-the-balkans/ (Erişim Tarihi: 07.09.2021).
Sloboden P., (2021). Vjosa Osmani: Kosova “Açık Balkanlar”a karşı, Sırbistan’ın hegemonyasını yaymasına hizmet ediyor. Erişim Adresi: https://www.slobodenpecat.mk/tr/vjosa-osmani-kosovo-e-protiv-otvoren-balkan-toa-%D1%9D-sluzhi-na-srbija-za-da-go-shiri-ekspanzionizmot/ (Erişim tarihi: 07.12.2021).
