Meksika Devrimi

1800’lü yıllarda Meksika yönetimdeki istikrarsızlığın yanında,1836’da Texas’ı, ardından 1846 ve 1848 yıllarında ABD ile yaptığı savaş sonunda topraklarının çoğunu kaybetmiştir. 1855 yılında Benito Juarez’in Katolik Kilisesi’ne karşı yapılacak olan reform çalışmaları sivil bir savaşın başlamasına neden olmuştur. Juarez’in Meksika dış borcunu ödemeyeceği söylemi üzerine savaş Fransa işgali ile sonuçlanmış ve Fransa, Avusturya Prensi Maximillan’ı Meksika imparatoru ilan etmiştir. 1867 yılında tekrar Devlet Başkanı olan Juarez imparatoru tahttan indirmiştir.[1]

1910 yılına gelindiğinde ortaya çıkan olaylar Meksika’nın kaderini belirlemiştir. Devrim süreci Meksika’nın siyasi, sosyal ve ekonomik yapısına etki ederek günümüz Meksika’sını şekillendirmiştir. 1876-1911 yılları arasında temelinde askeri bir oluşuma dayalı merkezi otoritenin güçlü olduğu Porfirio Díaz diktatörlüğünde ekonomideki kazanımlar halka yeterince yansımamış ve sosyal adaletsizlik baş göstermiştir. Ayrıca 1910 yılında devlet başkanlığı seçimlerinde ortaya atılan usulsüzlük iddiaları,[2] New York borsasında yaşanan kriz, köylülerin toprak kayıpları ve Meksika’nın dış borcunun artması gibi sorunlarla başlayan devrim 1917’de yapılan yeni anayasaya kadar sürmüştür. Díaz 1908 yılında emekliye ayrılacağını bildirmesi ile birlikte devrimciler Francisco Madero’yu başkanlık adaylığında desteklemişlerdir. Madero talep olarak Díaz’dan otoritesini Meksika’nın seçkinleri ile paylaşmasını istemiş ve bu istek Díaz tarafından olumsuz olarak karşılık bulmuştur. Daha fazla talepte bulunan Madero, sonrasında Díaz tarafından tutuklanmıştır.[3] Bir süre San Luis Potosi hapishanesinde kalan Madero buradan kaçmayı başarmıştır. Meksika Devrimi’ni başlatacak olan süreç San Luis Potosi Planını yayınlaması, halk hareketini ile birlikte Díaz’ın sonunu getirmiştir. Planda usulsüz seçimlere dikkat çekilmiş ve topraklarına el konulan köylülere yeniden topraklarının iade edileceğine vurgu yapılmıştır.[4] Madero’nun çağrısını ülkenin tüm kuzeyi ve merkezi dikkate alarak silahlanmıştır. Kuzeydeki en önemli devrimci grubun entelektüel anlamda başkanı Abraham González ve Pascual Orozco gibi seçkin askerlerin arasında Pancho Villa da direnişe destek vermiştir. [5]Güneyin pueblolarının ayaklanması Modero’dan daha önce olmuştur. Morelos eyaletinin Anenecuilco köyünde, köy heyeti başkanlığına seçilen Emiliano Zapata köylüleri silahlandırmış ve Morelos eyaletini ele geçirmiştir. Güneyde ve kuzeyde elde edilen başarı sonucunda Cuidad Juarez Anlaşması ile Díaz yetkilerini yardımcısına devrederek ülkeyi terketmiştir.[6]

15 Haziran 1911 yılında Pancho Villa ve Emiliano Zapata’nın orduları sayesinde Francisco Madero Meksika Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Kendisi de büyük toprak sahibi olan Madero, köylülere toprakların geri verilmesi konusunda Zapata ile ters düşmüş ve Zapata bu duruma karşılık “Özgürlük, Adalet ve Hukuk” anlayışı ile Ayala Planını yayınlamıştır. Plan 15 maddeden oluşmaktadır. Planın 2. Maddesinde Madero’nun devrimin şefi olarak görülmediği, onun yerine 3. Maddede geçtiği üzere esas şefin Pascual Orozco olduğu dile getirilmiştir. Arazilerin, dağların ve suların birkaç tekelin elinde olduğunu ve bu konuda bir düzenleme 7. Maddede öngörülmüştür. [7]1913 yılında iktidar değişimi yaşanmış ve Madero’nun yerine Huerta geçmiştir. Huerta iktidarı yeterli destek bulamayınca 1914 yılında yetkisini geçici olarak Francisco Carbarajal’e devretmiştir.[8] Devrimin önderliği bu süreçten sonra Venustiano Carranza’ya geçmiştir. Zapata, Ayala Planını her ne kadar Carranza’ya da kabul ettirmek istemişse de bu konuda başarılı olamamıştır. Zapata ordusu Pancho Villa ve Meksika Liberal Partisi, Mexico City’e karşı yaptıkları mücadelenin sonunu getirememiş ve Carranza’nın başını çektiği Anayasalcı Hareket Ordusu’na karşı yenilmiştir. Villa’nın ordusu yavaş yavaş etkisini kaybederken, 1919 yılında Carranza, Zapata’nın pusuya düşmesini sağlayarak öldürtmüştür.[9]

Meksika’da devrim, yeni bir anayasa ile sonlanmıştır. 1917 yılında, Carranza başkanlığında “toprak ve çalışma hakkı” esasına dayalı laik ve milliyetçi bir anayasa hazırlamıştır.[10] İki ay süren çalışmalar sonucunda hazırlanan anayasada; köleliğin yasaklanması (Md.2), bireylere ve devlet okullarında laik eğitim süreci (Md.3), çalışma özgürlüğü (Md.4), ulusal sınırlar içerisindeki toprakların aşağısında ya da yukarısında su ve doğal kaynakların ve toprağın ulusa ait olduğu (Md. 27), iyileştirilen çalışma koşulları ve sosyal refah (Md.123)[11] gibi konular ağırlık kazanmıştır. Anayasa 5 Şubat 1917’de Federasyon Resmi Gazetesinde yayımlanmış daha sonra Carranza; milletvekilleri, senatörler ve devlet başkanlığı için seçim çağrısında bulunmuştur. 11 Mart 1917’de seçim sonrası sonuçları ile Meksika’nın ilk anayasal başkanı Venustiano Carranza seçilmiştir.[12]

Devrim sonrası Meksika’nın durumuna siyasi açıdan bakıldığında, anayasal süreçte 31 eyalet ve bir federal bölgeden oluşan ve iki meclisli bir federal bir cumhuriyet öngörülmüştür.[13] Carranza döneminde toprak reformlarına bakıldığında, toprak dağıtımları 90 ejido ile sınırlı kalırken, Carranza’dan sonra başa geçen Obregon toprak dağıtımlarında daha etkili olmuştur. Bu dönemde 814 ejido dağıtılmıştır. 1915-1960 yılları arasında 54 milyon hektar toprak köylülere dağıtılmıştır.[14] Anayasada belirtilen kaynakların ulusa aidiyeti konusunda Meksika, 1983 IMF Stabilizasyonu nedeniyle özelleştirme programları baş göstermiştir. Kamu petrol şirketi olan PEMEX’in birçok bölgesi özel sektöre açık hale getirilmiştir.[15] 1 Ocak 1994 yılına gelindiğinde Meksika, ABD ve Kanada’nın içinde yer aldığı NAFTA’ya (Kuzey Amerika Ülkeleri Serbest Ticaret Anlaşması) üye olmuştur. Bu süreç sonrasında ideolojik anlamda Zapata’nın görüşlerini devam ettiren Zapatista Ulusal Kurtuluş Ordusu (EZLN), üyelik sonrası silahlı ayaklanmaya başvurmuşlardır. Bu EZLN örgütünün tarihinde ilk ve son silahlı hareketi olmuştur. 1994 yılı Meksika ekonomisi açısından krizle sonuçlanan bir dönemin yaşanmasına neden olmuştur. Ülke içi politik gelişmeler ve ülke dışı ekonomik etkenler krize neden olmuştur. ABD’de faiz oranlarının yükselişi sonrası Meksika’nın yükselen borcu ve ihraçlarda artan maliyetler krizi beraberinde getirmiştir.[16] Günümüzde Meksika’nın ekonomik durumunda 2014 verilerine göre kişi başına düşen milli gelir 8519 dolar, 2014 yılı GSYİH ise 1.260. milyar dolara ulaşmıştır. İşsizlik oranı ise Ocak 2015 ayında bir artış ile %4.51’e yükselmiştir.[17]

SONUÇ

Tarihinde bir takım beklentilerin neticesi sonucu tezahür eden devrim, günümüz Meksika’sının şekillenmesine neden olmuştur. Başta anayasal süreç sonrası Meksika’nın değişen siyasi yapısı ve halkın toprak iade taleplerine bulunması gereken çözüm süreçleri gibi devrimin ana nedenleri Meksika’nın günümüze dek süregelen sorunlarının halen devam ettiğini bizlere göstermektedir. Anayasanın özellikle doğal kaynaklara yönelik tutumunun günümüzde özelleştirme faaliyetleri ile bir değişime uğradığı görülmektedir. Kısacası devrimi meydana getiren sorunların yeniden ortaya çıkmaya başlaması bir tepki doğurmaktadır. Bu tepki özellikle Zapatista’nın ideolojisini benimseyen EZLN tarafından gösterilmekte ve uluslararası kamuoyunda da destek bulmaktadır .

Okan GÖKÇE

TUİÇ LATAM Araştırma Asistanı