Küreselleşme ve Orta Asya ülkelerinde sosyo-ekonomik göstericiler
Ekonomik üretimdeki hızlı ve keskin düşüş 1990 ve 1996 arasında GSMH oranlarında Tacikistan’da %70’lere kadar varırken Özbekistan’da yüzde 20 Kazakistan’da ortalama yüzde 40, Kırgızistan’da yüzde 45 ve Türkmenistan’da yüzde 50 seviyelerinde olmuştur. Fakat 1999’dan sonra yapılan reformlar, yüksek mineral fiyatları ve komşu ülkelerin hızlı büyümesinin pozitif etkileri sonucu göreceli olarak yüksek büyüme oranları tutturulmuştur. 2006 yılında Kazakistan % 10,6 Kırgızistan % 2,7 Tacikistan % 7 Türkmenistan % 9 ve Özbekistan % 7,2 büyüme oranı tutturmuştur.
Orta Asya ülkelerinin ekonomik küreselleşme ve GSYİH değişikliklerine baktığımızda 1999-2001 yıllarında Özbekistan hariç tüm ülkelerde milli gelir artmıştır. Türkmenistanın GSMH 159.3% artarken Özbekistan`ın GSMH`sı -25.2% nisbetinde azalmıştır [4, 679].
1998’den itibaren özellikle doğalgaz üretimindeki artışa bağlı olarak GSMH yükselmeye başlamış, 2001-2006 yıl arı arasında GSMH’deki büyüme yıllık ortalama yüzde 20’yi geçmiştir. 2005 yılında GSMH resmi kura göre 23,1 milyar $ olarak gerçekleşerek bir önceki yıla oranla yüzde 20,7 artış göstermiştir. Sektör bazında yıllık büyüme hızları tarım sektöründe yüzde 19,8, sanayide yüzde 19,6, inşaatta yüzde 17,5, ulaşım ve iletişimde yüzde 19,4 ve hizmette yüzde 28’dir. Türkmenistan İstatistik Enstitüsü 2006 yılı için veri açıklamamıştır, ancak Economic Intelli gence Unit (EIU) tarafından yapılan tahminlerine göre 2006 yılında GSMH’de bir önceki yıla oranla yüzde 6 oranında, 2007 yılında yüzde 6 oranında büyüme gerçekleşmiştir. Yine EUI tahminlerine göre Türkmenistan’ın GSMH’si 2006 yılı için 7,6 milyar dolar, 2007 yılı için 9,2 milyar dolardır [8, 10].
Orta Asya ülkelerinde GSMH-nin miqdarına baktığımızda görüyoruz ki, 2009 yılında Kazakıstan`da 187.8milyar USD, Özbekistan`da 80.99 milyar USD, Türkmenistan`da 34.58 milyar USD, Tacikistan`da 14.18 milyar USD ve Kırgızıstan`da ise 12.44 milyar USD olmuştur. 2010 yılında bu artım tempi gozlenilmiştir. 2011 yılına baktığımızda, Kazakıstan`da 216.4milyar USD, Özbekistan`da 94.04 milyar USD, Türkmenistan`da 41.51 milyar USD, Tacikistan`da 16.01 milyar USD ve Kırgızıstan`da ise 13.1 milyar USD olmuşdur.
Orta Asya ülkelerinde GSMH`nın değişimi, milyar USD
Orta Asya ülkelerinde GSMH`nın real artım tempine baktığımızda, 2009 yılında Özbekistan`da bu gösterici 8.1 %, Türkmenistan`da 6.1%, Tacikistan`da 3.9%, Kırgızıstan`da 2.9% ve Kazakıstan`da 1.3 % olmuştur. 201 yılına baktığımızda ise, Türkmenistan`da atrım olum ve 9.9% oranında olmuştur. Diger ülkelere de ise Kazakıstan`da 7.5%, Özbekistan`da 7.1%, Tacikistan`da 6% ve Kırgızıstan`da ise 5.7% oranında olmuştur.
Orta Asya ülkelerinde GSMH`nın sektorlar üzre bölgüsüne baktığımızda, 2011 yılında tarım sektorunda en çok paya sahip olan ülke Özbekistanı (21.9%) göre biliriz. İkinci yerde ise Kazakıstan 20.2%, üçüncü ise Tacikistan 18.1, dördüncü Türkmenistan 7.8% ve en az paya sahip Kazakıstan 5.2% dir. Senaye sektöründe ise en çok paya sahip ülke Kazakıstan 37.9%, daha sonra Özbekistan 37.8%, Kırgızıstan 27.8%, Türkmenistan 24.1% ve Tacikistan ise 22.4% olmuşdur. Hizmet sektöründe ise en çok paya sahip Türkmenistan 68.1 % en az ise Özbekistan (40.2%) dır.
Orta Asya ülkelerinde GSMH`nın sektörler üzre bölgüsü, %-le
Özelleştirme uygulamalarında geçiş ekonomileri içerisinde en hızlı gelişme gösteren ülke Kazakıstandır. Nitekim özelleştirme gelirlerinin GSMH içindeki payı yüzde 27`dir. Özel saektörün GSMH içindeki payı yüzde 65, özel sektörde çalışanların toplam istihdam içindeki payı yüzde 75`dir. Sanayi sektörünün toplam istihdamdaki payı yüzde 12`dir. Kırğızıstanda ise özelleştirme gelirlerinin GSMH içerisindeki payı 2000 yılında yüzde 2.3 iken, her yıl sürekli artarak 2005 yılında yüzde 7.4`e yükselmiştir. Özel sektörün GSMH içindeki payı yüzde 75, özel sektörde çalışanların toplam istihdam içindeki payı yüzde 8`dir.Özbekistanda ise, özelleştirme gelirlerinin payı yüzde 2004 yılı itibariyle 5.2`dir. Özel sektörün GSMH içindeki payı yüzde 45`dir. Sanayi sektörünün toplam istihdamdakı payı yüzde 13`tür [1, 632-634].
İşsizlik oranına baktığımızda Türkmenistan`da 2004 yılında 60% oranında olmuştur. Tacikistan`da ise 2009 yılında 2.2%, 2011 yılında Kırgızıstan`da 8.6%, Kazakıstan`da 5.4% ve en düşük Özbekistan`da 1% oranında işsizlik olmuştur.
Orta Asya ülkelerinde İşsizlik oranı, %-le
№ | Ülke adı | İşsizlik oranı |
| Kazakıstan | 5.4 |
| Kırğızıstan | 8.6 |
| Tacikistan | 2.2 |
| Özbekistan | 1.0 |
Kaynak: The World Factbook, cia.gov, 2011
Orta Asya ülkelerinin ekonomik büyüklüklerini göstermektedir. Buna göre 2003 yılı itibariyle GSYİH açısından bölgenin en zengin ülkesi, yaklaşık 30 milyar dollar geliri ile Kazakıstan, ikinci sırada ise 10 milyar dollar geliri ile Özbekistan yer almaktadır [16, 88].
Devlet büdcesine baktığımızda 2011 yılında Kazakıstan devlet büdcesinin gelirleri 38.65 milyar USD, devlet büdcesi harcamaları ise 42.74 milyar USD , Özbekistan`da ise gelirler 14.97 milyar USD, harcamaları ise 15.07 milyar USD teşkil etmişdir. Krğızıstan`da ise gelirler 1.316 milyar USD, harcamalar ise 1.591 milyar USD, Tacikistan`da ise gelirler 1.739 milyar USD, harcamalar ise 1.783 milyar USD teşkil etmişdir.
Orta Asya ülkelerinde devlet büdcesi, milyard USD
2011 yılında Orta Asya ülkelerinde idhalatın ve ihracatın oranlarına baktığımızda Kazakıstan`da ihracat 88.89 milyar USD, idhalat ise 42.13 milyar USD olmuşdur. Kırgııstan`da ise ihracat 2.327 milyar USD, idhalat ise 3.71 milyar USD, Tacikistan`da ihracat hacmi 1.764 milyar USD, idhalat ise 3.906 milyar USD, Türkmenistan`da ise ihracat 14.37, Özbekistan`da ise 13.8 milyar USD teşkil etmişdir. İdhalata baktığımızda Türkmenistan`da 9.036, Özbekistan`da ise 8.65 milyar USD olmuşdur.
Orta Asya ülkelerinde ihracatın strukturuna baktğımızda, Kazakıstan`da 2011 yılında genel olarak petrol ve petrol ürünleri, demir, kimyasal ürünler, makinele, tahıl, yün, et, kömür ve diger ürünler, Türkmenistan ise genel olaraq, gaz, ham petrol, petrokimya, tekstil, pamuk lifi ve diger ürünler, Tacikistan ise alüminyum, elektrik, pamuk, meyve, bitkisel yağ, tekstil ürünleri, Kırgızıstan altın, pamuk, yün, giysiler, et, tütün, civa, uranyum, hidro enerji, makine, ayakkabı, Özbekistan ise enerji ürünleri, pamuk, altın, mineral gübreler, demir ve demir dışı metaller, tekstil, gıda ürünleri, makine, otomobil ürünleri ihac etmişlerdir [17].
Bağımsızlıktan önce Sovyetler Birliğinin süper ihtisaslaşma uygulaması sonucu Orta Asya ülkeleri bağımsızlıktan sonra birbirilerine ve Rusya Federasyonu`na ekonomik açıdan bağımlı hale gelmişlerdir. Nitekim, Orta Asya ulkleleri dış ticaretlerinin büyük kısmını BDT`na üye ülkelerle gerçekleştirildiği görülmüktedir. Daha sonrakı yıllarda ise Avrupa ve diger Asya ülkeleri ile ticari ilişkiler kurulmuşdur [11, 753].
2010 yılında Özbekistanın ihrac portnyorları, Çin% 21.8, Rusya% 18.1, Türkiye% 14.5, Kazakistan% 8.5, Bangladeş% 8.5; Türkmenistanın ise, Çin% 28.6, Türkiye% 10.6, BAE% 7.2, Afganistan% 6.5, İran% 6, İtalya% 5.4, Kazakistan% 4.5; Tacikistanın Türkiye% 28.4, Rusya% 14.4, Özbekistan% 10, İran% 6.2, Çin% 5.6, Norveç% 4.5; Kırgızıstanın Rusya% 35.7, Özbekistan% 21.9, Kazakistan% 17.3, Çin% 5.4, BAE% 4.6, Afganistan% 4.3 teşkil etmişdir. Kazakıstanın ise 2011 yılında genel partnyorları Çin% 18.5, İtalya% 17.1, Rusya% 8.5, Fransa% 6.1 olmuştur.
İdhalatın strukturuna baktığımızda, Kazakıstan`da 2011 yılında genel olarak makine ve ekipman, metal, gıda ürünleri, Türkmenistan`da ise genel olaraq, makine ve teçhizatlar, kimyasal ürünler, gıda ürünleri, Tacikistan`da ise alüminyum, elektrik, pamuk, meyve, bitkisel yağ, tekstil ürünleri, Kırgızıstan`da petrol ve gaz, makine ve teçhizat, kimyasallar, gıda maddeleri, Özbekistan ise enerji makine ve ekipmanları, gıda maddeleri, kimyasallar, demir ve demir dışı metaller idhal etmişler.
2010 yılında Özbekistan`ın idhalatında genel olarak, Rusya% 25.4, Güney Kore% 17.3, Çin% 13.9, Almanya% 8.3, Kazakistan% 5.3, Ukrayna% 4.2; Türkmenistan`nın ise Rusya% 21.6, Türkiye% 20, Çin% 9.2, BAE% 7.7, Almanya% 5.7, Malezya% 4.6, Ukrayna% 4.5; Tacikistan`nın ise Çin% 35.3, Rusya% 23.5, Kazakistan% 8.3; Kırgızıstan`nın ise Çin% 61, Rusya% 17.2, Kazakistan% 5.7 oluşturmuşdur. Kazakıstan Cumhuriyeti ise 2011 yılında genel idhalat partnyorları, Rusya% 42.8, Çin% 13.2, Almanya% 5.5, Ukrayna% 4.6 olmuştur.
