İnsani Kalkınma Göstergeleri ve Orta Asya ülkeleri
Orta Asya’nın politik ekonomik ve sosyal değişimi insanların kalkınmışlığını ve güvenliğini olumsuz olarak etkilemiştir. Sovyetlerin en fakir ve en savunmasız parçası olan Asya’da insani etki diğer bütün bölgelerden fazla olmuştur. 1989-90 arasında ekonomik gerilemenin sonucu olarak insanların ekonomik ve sosyal şartlardaki iyileşme beklentileri umutsuzluğa dönüşmüştür. 1991’den 1995’e kadar olan geçiş ve dönüşümün ilk evresinde ekonomik ve sosyal göstergeler bütün bölge ülkelerinde ciddi biçimde gerilemiştir. Fakirlik ve işsizlik artmış, toplam üretim azalmış, sosyal ve kültürel harcamalar önemli düşüşler yaşamıştır. Farklı ekonomik ve sosyal politikalar sonucunda insani gelişmişlik şartları önemli bir biçimde ayrışmıştır.
Orta Asya’daki insanların yaşam şartlarını değerlendirmek için UNDP’nin hazırlamış olduğu HDI(insani kalkınmışlık indeksi) önemli bir enstrümandır. Yıllık olarak dünyanın birçok ülkesi için hesaplanan indeks insani gelişmişliğin 3 alanında özet bir değerlendirme sunar. Bu alanlar:
Doğum esnasında ölçülen sağlıklı ve uzun yaşam beklentisi( yaşam beklenti indeksi)
Yetişkin okuma yazma oranıyla ve temel eğitim ve lise eğitimi kayıt oranıyla ölçülen bilgi (eğitim indeksi)
Yaşam standardını ölçmede uygun bir yol olarak kişi başına düşen milli gelir(GDP indeksi)
Ekonomik analizlerin yapılmasında ve insani kalkınmışlık ve güvenlikle ilgili trendlerin analiz edilmesinde karşılaşılan en temel sorun istatistiki verilerin yetersizliği ve güvenilmezliğidir. İnsani kalkınma ve güvenlikle ilgili ekonomik işbirliklerinin yada birlikteliklerin etkilerinin değerlendirilmesi için normal olarak ulusal istatistik ajansları ya da uluslararası organizasyonlar tarafından hazırlanmış verilere ihtiyaç duyulmaktadır. Bununla birlikte genelde Sovyetler Birliği’nin sonu Orta Asya ülkelerinde istatistiki verilerin kalitelerini ve kullanılabilirliğini düşürmüştür. Ulusal istatistik ofisleri finans ve insan kaynaklarında düşüş yaşamış ve merkezi planlama için hazırlanan istatistiki veriler yeni sosyal ve ekonomik ortam için yetersiz ve uygunsuz olmuştur. Uluslararası istatistik standartlarında güvenilir ve zamanında istatistik üretme kapasiteleri ülkeler arasında derece olarak farklılaşsa da temel sorun olarak sürmektedir.
Kaynak: UNDP İnsani Gelişme Raporu 2011, ss. 17-20
Ekonomik alanda ekonomik kalkınmayı değerlendirmek kaliteli ulusal hesaplar ve ayrıntılı GSMH tahminleri gerektirir. Orta Asya ülkelerinde ekonomik üretimi bütünüyle kaplayan verilere ulaşmak çok zordur. Yer altı, gayrı resmi ve illegal aktivitelerin yanı sıra hane halkının kendi kullanımları için yaptıkları aktiviteler gibi temel üretim aktiviteleri izlenememekte ve GSMH figürlerinin derlenmesi için resmi istatistikçilerce doğrudan ölçülememektedir. Bunlar ekonomik etkinlik içinde önemli bir pay almakta ve uluslararası prensiplere uygun özel değerlendirme teknikleri gerektirmektedir. Bu tekniklerin uygulanması Tacikistan ve Kırgızistan’da gelişmekte olsa da, diğerlerinde özellikle de uluslararası organizasyonlarca resmi ekonomik büyüme figürleri güvenilmez kabul edilen Türkmenistan’da gerilerdedir.
Kazakistan insani gelişmişlik endeksi ve kişi başına milli gelir düzeyi iyi durumda olmakla beraber ortalama yaşam süresi bakımından sondan ikinci sırada yer almaktadır. Türkmenistan’da ortalama yaşam süresinin düşük olmasında, insani gelişmişlik endeksinin ve kişi başına sağlık harcamalarının düşük olmasının yanı sıra, su kaynaklarından yararlanabilen nüfus oranının yetersizliği, doğum oranı, nüfus artış hızı ve çocuk ölüm oranlarının yüksekliği ve yaşlı nüfus oranın az olması etkili olmaktadır. Orta Asya ülkelerinde ekonomik durumun zayıf olmasında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği döneminde cumhuriyetlerin ekonomileri birbirine bağımlı olacak şekilde düzenlenmesinden ileri gelmektedir ki, bu tarz ekonomik modelden en çok etkilenen ülke Türkmenistan olmuştur. Tacikistan ise, kişi başına milli gelir ve sağlık harcamalarının, insani gelişmişlik endeksinin en düşük olduğu ülkedir. Aynı zamanda nüfus bu ülkelerde yeterince su kaynaklarının yararlanamamaktadır. Bunun yanında doğum oranı ve nüfus artış hızı yüksek, yaşlı nüfus oranı düşüktür. Bu sosyo-ekonomik faktörler Tacikistan’da ortalama yaşam süresini düşürmektedir. Kazakistan Orta Asya ülkeleri arasında sanayileşme derecesi ve sanayi malları üretiminde kendine yeterlilik açısından en iyi durumda olup, kişi başına milli gelir ve insani gelişmişlik bakımından birinci sırada yer almaktadır. Buna rağmen Kazakistan’da ortalama yaşam süresinin düşük olmasının en büyük nedeni liberalleşme ekonomisinin topluma yayılamaması dolayısıyla uygun yaşam koşullarının tam oluşturulamamasından kaynaklandığı düşünülebilir [10, 6].
Kaynak: UNDP İnsani Gelişme Raporu 2011, ss. 17-20
