Giriş
Kazakistan ve Türkmenistan Cumhuriyetleri, Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla, 1991 yılında bağımsızlıklarını ilan etmiş iki ayrı Türk Devletidir.
Kazakistan 16 Aralık, Türkmenistan 27 Ekim tarihlerinde kurulmuştur. Her iki devlette dünyanın Orta Asya bölgesinde yer almaktadır. İki devlette “Başkanlık Sistemi” ile yönetilmektedir. Söz konusu olan devletlerin siyasal yapılarını karşılaştıracağımız bu çalışmada öncelikle Klasik Başkanlık Sisteminin ne olduğuna bakmak gerekecektir.
Başkanlık sistemlerinin en yaygın özelliği; yasama ve yürütmenin birbirlerinden kesin ve katı bir şekilde ayrılmasıdır. Yasama ve yürütme birbirlerini frenleme ve denetleme görevlerine sahiptirler. Başkanlık rejimleri parlamenter sisteme göre daha istikrarlı yönetim şekli olarak değerlendirilir. Bu sistemi en iyi ABD’nin uyguladığı aşikardır. Ancak tek uygulayan devlet ABD değildir.
Çalışmamızı
iki ana bölüme ayırarak, birinci bölümde Kazakistan’ın ikinci bölümde ise
Türkmenistan’ın siyasal yapısını ve özelliklerini anlatmaya çalışacağız. Son
olarak söz konusu iki devletin sistemlerinin aynı olmasına rağmen uygulamada
hangisinin daha demokratik ve tipik başkanlık sistemine daha yakın olduğunu
karşılaştırmalı bir şekilde anlatmaya çalışacağız.
Genel Olarak Kazakistan
Kazakistan, dünyanın 46-56 kuzeybatı enlemleri arasında bulunmaktadır. Ülkenin yüzölçümü 2.717.300 km2’dir. Ülkenin nüfusu 18 milyondur. Nüfusun %58’ini Kazak Türkleri oluşturur. Kazak adı mert ve yiğit anlamına gelir ve Türklerin bir boyu olarak 16.yüzyılda ortaya çıkmıştır. Ülkenin başkenti Astana’dır ve resmi dili Kazakçadır. Rusya, Kazakistan’ın kuzeyinde ve batısında yer alır. Çin doğusunda, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan gibi Türk-i devletler ülkenin güneyinde yer alır. Aynı zamanda Hazar Deniz’i ve Aral Gölü ülkenin güneyinde bulunmaktadır. Beş coğrafi bölgesi ve on dört eyalete ayrılır.
Ülkenin ekonomik yaşamında devlet sektörü %90 oranında, özel sektör %10 bazındadır. Bağımsızlığını kazandıktan sonra yönetim özelleştirmeyi önemsemiş ve serbest Pazar ekonomisine girmeye başlamıştır. Günümüzde ileri boyutlara ulaşılmıştır. Kazakistan, Türk dünyasının en önemli devletlerden biridir. Türk-i Devletler arasında yeraltı kaynakları en zengin ülkedir. Orta Asya cumhuriyetlerine göre siyasi ve ekonomi alanında daha başarılı çizgi izlemiştir.
Kazakistan Cumhuriyeti egemenliğini “25 Ekim 1990 yılında, bağımsızlığını ise 16 Aralık 1991 yılında ilan etmiştir.” “Kazakistan Cumhuriyeti Bağımsız Devletler Topluluğu içerisinde yer almakla birlikte bazı uluslararası kuruluşlara üyedir” (Bülbül M. , 2008).
“1991-1993 yılları içerisinde Kazakistan’da hem parlamenter sistemi hem de başkanlık siteminin özelliklerini kapsayacak bir yönetim sistemi uygulanmaya çalışılmıştır.” “Fakat ülkedeki siyasi gelişmelerin sonucu yeni bir anayasa yapılması gerekli görülmüştür”. “30 Ağustos 1995’te yapılan referandumla yeni anayasa %89 oranında kabul edilmiştir.” “Bu yeni anayasa; demokratik, laik, üniter devlet yapısı, senato ve millet meclisinden oluşacak iki kanatlı parlamento, güçlü bir başkanlık sistemi ve başkanın cumhurbaşkanı tarafından parlamento onayı ile atanmasını sağlamaktadır” (Bülbül M. , 2008). Kuvvetler ayrılığı ilkesi kabul edilmiş ve uygulanmaktadır. Cumhurbaşkanı devletin başı sıfatını taşımaktadır.
“Anayasal reformlar, ülke tarihinde yeni dönemin başlangıcının göstergesi olmuştur.” “Günümüzde ülkenin, ekonomik ve siyasi reform sürecini tamamlayarak, geçiş döneminden çıkmaya yakın olduğunu söyleyebiliriz.” “Batılı anlamda siyasal bir demokrasinin yerleşiyor olduğunu söylemek için daha erken olduğu görülmektedir” (Bülbül M. , 2008).
“Ülkenin hızla zenginleşmesi, ülke halkının ekonomik ve sosyal koşullarda iyileşmesi, halkın siyasi reflekslerini zayıflatmakta; hatta ortadan kaldırmaktadır” (Bülbül M. , 2008). Dolayısıyla yönetimde demokrasi anlayışının tam olarak yerleşmesine engeldir.
- Kazakistan’da Yürütme Erki
“Otoriter rejimlerin demokrasiye geçiş dönemi, yeni kurulan devletler adına siyasi, sosyal-ekonomik olarak çok zorlu bir süreç yaşamasına yol açabilir” (Bülbül M. , 2008). Sovyetlerin dağılmasından sonra kurulmuş olan Kazakistan’da bu tarz sorunlarla karşılaşmıştır. Kazakistan Anayasasının en önemli özelliği “güçlü yürütme” ilkesini benimsemiş olmasıdır. Bilindiği üzere başkanlık sistemlerinde katı biçimde uygulanan kuvvetler ayrılığı ilkesi Kazakistan’da farklı yönetim sistemi uygulanmaktadır.
(a) Kazakistan Hükümet Sistemi
Kazakistan Anayasasında düzenlenmiş olan yürütme organının kaynağı başkanlık rejimidir. Anayasanın 2. Maddesi yönetim sistemini açıkça belirtmiştir. Fakat Kazakistan Anayasasını incelediğimizde Cumhurbaşkanının klasik başkanlık rejimi olmadığını anlayabiliriz. En önemli sebep ise cumhurbaşkanına tanınmış olan meclisi feshetme yetkisidir. Bu özellik başkanlık sistemlerinden ayrımı sergilemektedir.
(b) Cumhurbaşkanı
İç ve dış siyasetin belirlenmesinde en önemli temel taşı olan devletin en üst makam görevlisi Cumhurbaşkanıdır. “1990’lı yıllarda Sovyet Rusya’nın dağılmaya yakın olduğu bir döneme denk gelmiştir. Bu dönemde Kazakistan içerisinde de sıcak gelişmeler yaşanmaktaydı.” 24 Nisan 1990’da Yüksek Kurul Tarafından, Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur” (Bülbül M. , 2008). Cumhurbaşkanlığı görevine Nursultan Nazarbayev seçilmiştir. İlk kez Cumhurbaşkanı halk tarafından seçilişi 12 Aralık 1991 yılındadır. “Aynı tarihte alınan bir kararla da devletin adı ‘Kazakistan Cumhuriyeti’ olarak değiştirildi” (Manas, s. 195).
(c) Cumhurbaşkanının Seçilmesi ve Şartları
“Cumhurbaşkanı, Kazakistan Cumhuriyetinin reşit vatandaşları tarafından genel, eşit ve doğrudan seçme hakkına dayanan gizli oylamayla” (Bülbül M. , 2008, s. 72) 2007 yılında yapılan değişikliklerle 5 yıllığına seçilir. “Kazakistan Anayasasının 41. Maddesi Cumhurbaşkanı olmanın şartlarını belirlemiştir.” Bu şartları şu şekilde ifade edebiliriz (Bülbül M. , 2008).
- Doğumdan itibaren Kazakistan Cumhuriyeti vatandaşı olmak.
- Kırk yaş ve üstü olmak
- En az 15 yıl Kazakistan’da ikamet etmiş olmak.
- “Aynı kişi arka arkaya iki defadan fazla cumhurbaşkanı seçilmez. Ancak bu şart kurucu cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev için uygulanmayacaktır” (Bülbül M. , 2008, s. 73).
(d) Kazakistan’da Seçim
Cumhurbaşkanlığı seçimlerini iki şekilde ayırabiliriz. İlk olarak olağan seçimlerde, “seçilmiş cumhurbaşkanının görev süresinin bitimini izleyen aralık ayında ki ilk Pazar günü yapılmaktadır” (Bülbül M. , 2008, s. 74). Fakat parlamento seçimleri ile aynı gün yapılmaz. İkinci olarak; olağanüstü bir durumda (ölüm, istifa ve görevden olma) seçimin zorunlu olarak yapılması halidir.
Seçim sistemleri iki turlu seçim sistemine göre yapılır. Dolayısıyla seçime katılan adayların yarıdan fazlasının oyunu alan seçilmiş olacaktır. Şayet ilk turda 50+1’in oyunu hiçbir aday alamazsa ikinci turda adayların içerisinde en çok oyu alan iki aday yarışır.
2. Cumhurbaşkanının Görev ve Yetkileri
“Cumhurbaşkanının görev ve yetkilerini yasamaya, yürütmeye ve yargıya ilişkin olmak üzere üçlü bir tasnife tabi tutabiliriz” (Bülbül M. , 2008, s. 75).
- Cumhurbaşkanının Yasama ile ilgili Görevleri
“Anayasada kuvvetler ayrılığı ilkesi yer almasına rağmen kuvvetlerin birbirlerinden tam anlamıyla ayrıldığını söylemek mümkün değildir” (Bülbül M. , 2008, s. 76). Cumhurbaşkanı, Parlamentonun senato kanadına 15 üye seçme hakkına sahiptir.
- Cumhurbaşkanının Yürütme ile ilgili Görevleri
Cumhurbaşkanı, Kazakistan Anayasası tarafından geniş yetkilerle donatılmıştır. Bu sebeple Kazak Halkı önünde büyük sorumlulukları vardır. Yürütme ile ilgileri görevlerinden en dikkat çeken yetkileri şunlardır;
- Başbakanı atamak
- Meclis kanun tasarısı sunmak adına hükümete talimat vermek
- Orduya müdahale etmek ve Genel Kurmay Başkanını atamak
- Bütçeyi onaylamak
- Genel af ilan etmek
Kazakistan’da Hükümet
Hükümet, Kazakistan’da yürütme yetkisini kullanmaktadır. Yürütme sistemini ve faaliyetlerini hükümet düzenlemektedir. Anayasanın 64-70. maddeleri hükümetin sınırlarını çizmektedir. Cumhurbaşkanının emirlerini uygulamakla görevlidir. Görev süresi cumhurbaşkanı görev süresiyle aynıdır. Ancak cumhurbaşkanı hiçbir gerekçe göstermeden hükümeti görevden alabilir.
Hükümeti kurma görevi parlamentoda çoğunluğu yakalayan partiye verilir. Başbakan bizzat cumhurbaşkanı tarafından göreve atanır. Bunu yanı sıra Adalet, İçişleri, Milli Savunma gibi bakanlıkları Devlet Başkanı isterse doğrudan seçebilir. Başbakan parlamentonun güven oyuna tabi tutulmaktadır.
- Kazakistan’da Hükümetin Görev ve Yetkileri
Hükümetin görevi ve yetkileri, anayasanın 66. Maddesinde yer alır. Bu maddelere göre görev ve yetkileri şunlardır;
- Devlet bütçesini oluşturur ve uygulamaya koyar
- Dış politikayı yürütür.
- Meclise kanun teklifi sunar. Kanunların uygulanmasını sağlar.
- Kamu mallarını güvence altına alır
Hükümetin Yetkileri
Hükümet öncelikli olarak Devlet Başkanına sonra parlamentoya karşı sorumludur. Meclis güvensizlik oyu ile hükümeti düşürür. Bu parlamenter sisteme ait bir sistem özelliğidir. Hükümet Anayasanın kendisine çizmiş olduğu sınırlar çerçevesinde karar almakta özgürdür.
- Kazakistan Cumhuriyetinde Yasama
“Demokrasilerde demokratik kurumların en başında yasama organı gelmektedir. Dolayısıyla yasama organı parlamentoyla özdeştir” (Bülbül M. , 2008, s. 84).
Kazakistan Parlamentosu, yasama işlevlerini yerine getiren en üst ve tek organdır. Kazakistan’da Yasama Organları, Senato ve Millet Meclisi olmak üzere iki kamaradan oluşmaktadır. Başkanlık sistemi sebebiyle en önemli unsur cumhurbaşkanıdır. Dolayısıyla parlamento ikincil niteliktedir.
- Millet Meclisi
Parlamento, Kazakistan’da kanun yapma yetkisine sahip en güçlü organdır. “Parlamenter ya da vekiller halk tarafından seçilir ve beş yıl görevde kalırlar” (Bülbül M. , 2008, s. 86). Kazakistan vatandaşı olmuş yirmi beş yaşını doldurmuş her birey aday olabilir. 2016 yılında yapılan Kazakistan Genel Seçiminde mecliste 3 partili dönem başlamıştır. Buna göre Nursultan Nazarbayev’in partisi yüzde 82 oyla 83 parlamenter, Ak Jol Partisi 7.20 oyla 8 parlamenter ve Komünist Parti 7,15 oy ile 7 parlamenter çıkarmıştır. Bunun yanı sıra98 milletvekili halk tarafından seçişmiş olur, 9 milletvekili Kazakistan Halklar Asamblesi’ni temsil amacıyla Devlet Başkanı tarafından şeçilir ve 107 sandalyeyle meclis tamamlanmış olur. Tüm bu bilgilerin yanı sıra seçime giren partilerin ülke genelinde yüzde 7 barajını aşmaları gerekmektedir.
- Senato
Senato Kazakistan’da ikinci meclis niteliğini taşımaktadır. Üyelerin seçilmesi ve şartlar millet meclisine göre farklılıklar vardır. 15 senato üyesinin 7’sini Cumhurbaşkanı belirlemektedir. Kazakistan vatandaşı olan, yüksek eğitimli, en az otuz yaşında olması durumunda senato üyeliği için adaylığını her vatandaş koyabilir. Devlet Başkanının atadığı senato üyeleri her üç yılda yenilenir. Diğer üyelerin görev süresi altı yıldır.
- Kazakistan’da Parlamentonun Feshedilmesi
“Kazakistan Anayasasının 63. Maddesine göre cumhurbaşkanı;”
- “Meclisin hükümete güvensizlik oyu vermesi halinde.”
- “Meclisin başbakan atamasına en az iki kez itiraz etmesi halinde” (Bülbül M. , 2008, s. 97).
- Siyasi kriz çıkması durumunda cumhurbaşkanı parlamentoyu feshetme yetkisine sahiptir.
Türkmenistan Cumhuriyeti’nin Önemi
Türkmenistan dünya sıralamasına göre yüzölçümü olarak 52. büyük ülkedir (488 km2). Kazakistan gibi Orta Asya’da bulunan Türk-i devletlerden birisidir. Kuzeyinde Kazakistan, kuzeydoğusunda Özbekistan bulunur. Hazar Denizine kıyısı bulunan iki devletten birisidir ve diğeri Kazakistan’dır. İdari olarak 4 bölgeden oluşur ve başkenti Aşkabat’tır. 27 Ekim 1991 yılında bağımsızlığını ilan etmiştir.
“Türkmenistan, coğrafi konumuyla bölgenin ekonomik ve siyasi olarak büyük önem teşkil eder.” “Özellikle İran ile olan sınırı Orta Asya ülkelerinin ulaşım yolu üzerinde bulunmaktadır” (Karaağaçlı , Türkmenistan’ın siyasal ve anayasal yapısı, 2007). Orta Asya bölgesine giriş kapısı olarak nitelendirilmektedir. Zengin yer altı kaynaklarına sahiptir. Petrol rezervleri 1.7 milyar varildir. Günde 200 bin varil üretimi ile göze çarpmaktadır.
Türkmenistan, bağımsızlığını ilan ettikten sonra uluslararası alanda “tarafsızlık politikası” izlemeye başlar ve 4 yıl aradan sonra Birleşmiş Milletler Genel Kurulu bu siyaseti onaylar.
Yukarıda değindiğim hususları genişletmek mümkündür ancak ülkenin siyasi yapısını incelemek adına bu bölümü asgari düzeyde tutmak zorundayım.
- Türkmenistan Cumhuriyeti Anayasası
Türkmenistan Anayasası 8 bölüm ve 116 maddeden oluşmakta ve 18 Mayıs 1992’de kabul edilmiştir. 1. Madde ve 47. Maddeye kadar olan maddeler ülkenin siyasal sistemi, yapısı ve özgürlükleri açıklamaktadır.
Türkmenistan anayasasında öne çıkan en temel maddesi birinci maddedir. “Türkmenistan’ın hukuka dayalı ve demokratik bir ülke olduğunu, toprak bütünlüğüne vurgu yapılmaktadır” (Karaağaçlı , Türkmenistan’ın siyasal ve anayasal yapısı, 2007). Diğer göze çarpan madde ise dokuzuncu maddedir. “Özel mülkiyetin güvence altına alındığını ve yasalar çerçevesinde elde edildiğinde el konulmayacağını açıkça beyan edilmiştir” (Karaağaçlı , Türkmenistan’ın siyasal ve anayasal yapısı, 2007). Bununla birlikte bütün dinlerin özgürce faaliyet göstermesine izin verilmiştir.
- Yasama ve Yürütme
Türkmenistan Anayasası kuvvetler ayrılığı ilkesini benimsemiş ve devlet yönetiminin yetki ve sorumluluklarını belirlemiştir. “Cumhurbaşkanının yetkilerine göz attığımızda ülkenin siyasal yapısının başkanlık rejiminin özelliklerini taşıdığını görebiliriz.” “Dolayısıyla bütün yetki ve güç Cumhurbaşkanı makamına bağlı haldedir” (Karaağaçlı , Türkmenistan’ın siyasal ve anayasal yapısı, 2007).
- Yürütme (Cumhurbaşkanlığı Makamı)
Anayasanın 54. Maddesine göre, Devlet Başkanı ülkenin en üst makamı olarak gösterilmiştir. Devletin birlik ve bağımsızlığının sembolü olarak görülür. Türkmenistan vatandaşı olup kırk yaş ve üstü olan her vatandaş aday olabilir. Cumhurbaşkanı halk tarafından seçilir ve halk mesleheti meclisinde yemin ederek göreve başlar. Meclisten güven oyu almak zorundadır. Bakanlar kurulunu cumhurbaşkanı atayabilir. Aynı zamanda silahlı kuvvetlerin başkomutanı sıfatındadır. Yüce divanın başkanını atanması ve görevden alınması cumhurbaşkanının yetkileri arasındadır. Ülkenin bütçesini onaylamak ve meclise sunmak gibi görevleri de bulunur. Meclis onayına tabi olmak şartı ile başyargıcı atar veya görevden alır.
- Bakanlar Kurulu
Anayasada belirtildiği üzere, Cumhurbaşkanı; hükümetin başıdır. Hükümetin başı olan cumhurbaşkanı makamına seçilen kişi 1 ay içerisinde kabinesini oluşturmak zorundadır. Bakan adayları güven oyuna tabidir. Eğer meclis 18 ayda iki defa bakanlara güven oyu vermez ise devlet başkanı meclisi feshetme yetkisine sahiptir. Hükümetin görev ve yetkilerinden bazıları şunlardır;
- Ulusal güvenliği sağlamak.
- Ekonomik ve toplumsal refahı sağlamak.
- Devlet başkanının emirlerini yerine getirmek.
- Temel hak ve özgürlükleri sağlamak.
- Yasama Organı
“Türkmenistan yasama erki iki meclisten oluşmaktadır.”
- “Halk Mesleheti Meclisi”
- “Meclis” (Karaağaçlı , 2007)
- Halk Mesleheti Meclisi
En güçlü yasama ve temsilciler organıdır. Meclis başkanlığını Cumhurbaşkanı yapar ve 100 üyeden oluşur. 60 temsilci halk tarafından seçilir. 25 yaşını dolduran her vatandaş seçme ve seçilme hakkına sahiptir. Cumhurbaşkanı ve belediye başkanları, valiler, bakanlar, baş yargıç meclisin doğal üyeleridir. Bir bakıma 40 üyeyi Devlet Başkanı atamakta. Savaş ilan etmek, sınırları değiştirmek (idari birimlerin), anlaşmalar imzalamak veya anlaşmaları feshetmek bu meclisin görev ve yetkileri arasındadır.
- Türkmenistan Meclisi (Parlamento)
Türkmenistan Anayasası parlamentoyu ikinci yasama organı olarak belirtmektedir. 125 üyeden oluşur. Beş yıl süreyle elli seçim bölgesinden üyeler seçilir. Şuan iktidar partisi olan Demokrat Parti 55 sandalyenin sahibidir. Bağımsızlığını oluşturduktan bu yana 2013 yılında ilk kez meclisteki çoğunluğunu kaybetti. Parlamentonun görev ve yetkileri şu şekildedir;
- Anayasada değişiklik önergesi vermek.
- Anayasayı yorumlamak.
- Bütçeyi onaylamak.
- Yeni kanun yapmak.
SONUÇ
Her iki devlette Sovyetler Birliği’nin dağılması ile kurulmuş, bağımsız ve başkanlık sistemiyle yönetilen Türk ülkeleridir. İki ülkede yasama ve yürütme erkleri arasında farklılıklar teşkil eder.
- Kazakistan’da yürütme, iki başlıdır ve başbakan güven oyuna tabidir. Ancak başbakan seçilmiş parlamento içerisinden devlet başkanı tarafından atanmaktadır. Bu durum tipik başkanlık sisteminden ayrımını göstermektedir. Bunun yanı sıra başkan, bakanları ve yardımcılarını seçer. Cumhurbaşkanı halk tarafından seçilir.
- Türkmenistan’da yürütme; tek başlıdır. Halk tarafından seçilmiş cumhurbaşkanı ülkenin başıdır. Kazakistan’dan en farklı anlayışı ise, yüce divan başkanını ataması veya görevden alması, bununla birlikte baş yargıcı da başkanın ataması veya görevden alması yetkilerine sahiptir. Ancak başkan göreve başlayabilmesi için meclisin güven oyuna ihtiyaç duyar.
- Kazakistan’da yasama; Millet meclisi ve senato olmak üzere iki meclisten oluşmaktadır. Millet Meclisi kanun yapma konusunda en üst organdır. Bu mecliste parlamenterler halk tarafından seçilir. Senato’da ise farklılıklar vardır. 15 üyesi vardır ve 7’sini devlet başkanı atar.
- Türkmenistan’da Yasama; Halk Mesleheti Meclisi ve Türkmenistan Meclisi olmak üzere iki meclisten oluşur. En güçlü yasama ve temsilciler organı H.M. Meclisidir. 100 üyeden oluşur ve 60’ı halk tarafından seçilir. Cumhurbaşkanı, valiler, baş yargıç ve belediye başkanları meclisin doğal üyeleridir. İkinci yasama organı ise Türkmenistan Meclisidir. Beş yıl süre ile seçilirler ve 125 üyeden oluşur.
Tüm bu karşılaştırmaların ışığında, tipik başkanlık sistemlerinde, meclisi feshetme yetkisi olmamasına rağmen karşılaştırdığımız iki ülkede de cumhurbaşkanına bu yetki verilmiştir.
Kazakistan, Türkmenistan’a göre daha demokratik ve refah seviyesi yüksek olsa da batılı anlamda demokratikleştiğini söylemek için erkendir. Sistem olarak da tipik başkanlık sisteminden uzak iki ülkeyi karşılaştırmış olduk.
MEHMET SALKIM
Yakın Doğu Üniversitesi Siyaset Bilimi
Kaynakça
Bülbül, M. (2008). Yasama dergisi, Kazakistan Cumhuriyetinde Yürütme ve Yasama Fonksiyonu.
Karaağaçlı , A. (2007). Türkmenistan’ın siyasal ve anayasal yapısı.
Manas, K. Kazakistan Cumhuriyeti. Yeni Türkiye Yayınları .
Kazakistan ve Türkmenistan Kazakistan ve Türkmenistan Kazakistan ve Türkmenistan Kazakistan ve Türkmenistan Kazakistan ve Türkmenistan Kazakistan ve Türkmenistan Kazakistan ve Türkmenistan
