Bu yazı Lynn Kuok imzasıyla İngilizce olarak America Is Losing Southeast Asia: Why U.S. Allies in the Region Are Turning Toward China başlığıyla Foreign Affairs Dergisinde yayınlanmıştır.
Amerika Son Zamanlarda Asya’daki Ortaklarıyla “Yakınlaşma”dan Bahsediyor. Haziran ayında Singapur’daki yıllık Shangri-La Diyaloğu’nda ABD Savunma Bakanı Lloyd Austin, konuşmasına “Hint-Pasifik’teki Yeni Yakınlaşma” başlığını verdi. Bir ay sonra Brookings Enstitüsü’nde, ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken, Japonya ve Güney Kore ile gelişen ilişkilerden ve NATO ile Hint-Pasifik arasındaki güçlenen güvenlik bağlarından bahsederek ABD’nin Asya’daki kilit ortaklarıyla “çok daha büyük bir yakınlaşma” yaşadığını belirtti. Temmuz ayında Aspen Güvenlik Forumu’nda Blinken, Rusya’ya yaklaşım ve Çin’e yaklaşım açısından ABD’nin Asya’daki ve Avrupa’daki ortaklarıyla “bu kadar büyük bir yakınlaşmanın yaşandığı bir dönem görmediğini” yineledi.
Ancak gerçekte Amerika, Asya’nın önemli bölgelerinde güç kaybediyor. Singapur hükümeti tarafından finanse edilen, ancak çalışmalarını bağımsız olarak yürüten bir araştırma enstitüsü olan ISEAS-Yusof Ishak Enstitüsü, her yıl Güneydoğu Asya Uluslar Birliği‘ndeki (ASEAN) on ülkeden akademi, düşünce kuruluşları, özel sektör, sivil toplum, kâr amacı gütmeyen kuruluşlar, medya, hükümet ve bölgesel ve uluslararası örgütlerden 1.000 ile 2.000 arasında katılımcıya anket yapmaktadır. Bu anket, bölgedeki “elit görüş” üzerine yapılan uzun vadeli çalışmalara en yakın şeydir ve bazı ayrıntılar tartışmaya açık olsa da, bölgesel ve uluslararası konulara dair algıların genel seyrini anlamak için iyi bir gösterge sunmaktadır. Bu yılki ankette, katılımcıların çoğunluğu ASEAN’ın ABD yerine Çin ile hizalanması gerektiğini belirtti. Bu, anketin bu soruyu 2020’de sormaya başlamasından bu yana ilk kez Çin’in tercih edilmesi oldu.
ABD için desteğin bu düşüşü Washington’da alarm zilleri çaldırmalı, çünkü Çin’i ana rakibi ve Hint-Pasifik’i kritik bir savaş alanı olarak görüyor. Güneydoğu Asya, bu geniş ve dinamik bölgenin coğrafi kalbinde yer almakta olup, iki ABD müttefiki (Filipinler ve Tayland) ve birkaç önemli ortağa ev sahipliği yapmaktadır. Amerika’nın Hint-Pasifik’teki hedefleri, Çin karşısında kaybettiği zemin nedeniyle sekteye uğramaktadır. Filipinler ve Singapur, ABD’nin askeri tesislerine ev sahipliği yapmaktadır ve Çin ile ABD arasında açık bir çatışma olması durumunda özellikle önemli olacaklardır. Ancak savaşın dışında dahi, Çin’in Güneydoğu Asya’da artan etkisi, Amerika’nın ikili ve çok taraflı stratejik hamlelerle etkili bir şekilde müdahil olma yetisini azaltmaktadır. Birçok Güneydoğu Asya ülkesi liberal demokrasi değildir ve hükümetler genellikle halkın görüşlerini yansıtan dış politikalar yürütmemektedir. Ancak ankete katılan grup arasında hükümet yetkilileri de yer almış olup, liberal olmayan demokrasilerde bile artık halkın görüşlerine yanıt verme baskısı hissedilmektedir.
İtibar Kaybı
Son yıllarda, Amerika Birleşik Devletleri Güneydoğu Asya’da bazı başarılar elde etti. ABD Başkanı Joe Biden yönetimi, özellikle Filipinler ile ilişkileri güçlendirdi ve 2023’te dört yeni askeri tesise erişim sağladı. Ayrıca, Biden’ın geçen yıl eylül ayında Hanoi’yi ziyaret etmesiyle sonuçlanan sürekli diplomatik temasların ardından, Vietnam da ABD ile ilişkilerini iki seviye yükselterek “kapsamlı stratejik ortaklık” düzeyine çıkardı. Ancak bu gelişmenin savunma ve güvenlik iş birliğinde artışa ve ekonomik bağların derinleşmesine ne ölçüde yansıyacağı henüz belli değil.
Ancak, Güneydoğu Asya’daki diğer ülkelerle ilişkilerde ABD daha kötü bir performans sergiledi. ISEAS-Yusof Ishak Enstitüsü‘nün 2020 yılında ilk kez yönelttiği “ASEAN stratejik rakiplerinden biriyle zorunlu olarak hizalanmak zorunda kalsa hangisini seçmelidir?” sorusunda, yanıtlar her ülkenin eşit oranda temsil edilmesini sağlamak için ayarlandığında, yüzde 50,2 ABD’yi, yüzde 49,8 ise Çin’i tercih etti. 2023’te bu oran ABD lehine yüzde 61’e çıkarken, Çin’i tercih edenlerin oranı yüzde 39 oldu. Ancak Brunei, Endonezya, Laos, Malezya ve Tayland’da ABD genel ortalamanın altında kaldı. 2024 anketinde ise Çin, bölgenin tercih ettiği hizalanma ortağı olarak ABD’yi geçti: Yüzde 50,5 Çin’i, yüzde 49,5 ABD’yi tercih etti.
Bu yılki sonuçları ülke bazında incelediğimizde, ABD’nin Çin’e karşı en fazla zemin kaybettiği ülkelerin Laos (30 puan düşüş), Malezya (20 puan düşüş), Endonezya (20 puan düşüş), Kamboçya (18 puan düşüş) ve Brunei (15 puan düşüş) olduğunu görüyoruz. ABD ayrıca Myanmar ve Tayland’da da zemin kaybetti (sırasıyla 10 ve 9 puanlık düşüş).
Amerika Birleşik Devletleri hâlâ Filipinler (%83), Vietnam (%79) ve Singapur (%62) gibi ülkelerde yüksek destek görüyor ve Myanmar (%58) ve Kamboçya’da (%55) da sağlam bir desteğe sahip. Ancak, 2023’ten 2024’e ABD’yi Çin’e tercih etme eğilimi sadece Filipinler, Singapur ve Vietnam’da küçük bir artış gösterdi. Bu sorunun çerçevesi göz önünde bulundurulduğunda, ABD’nin kaybettiği destek, her zaman Çin’in kazancı anlamına geliyor. Yani, Güneydoğu Asya’daki birçok ülkede, ABD’nin müttefiklerinden biri olan Tayland ve ABD’nin Hint-Pasifik Stratejisi’nde ilişkilerini güçlendirmek istediği dört ortak ülkeden ikisi olan Endonezya ve Malezya dahil olmak üzere, hükümet yetkilileri de dâhil, birçok katılımcı eğer bir stratejik rakip ile hizalanmak zorunda kalsalar Çin’i tercih edeceklerini belirtiyorlar.
ABD, özellikle Müslüman nüfusun çoğunlukta olduğu ülkelerde desteğini dramatik bir şekilde kaybetti. 2024 anketi, 2023’e kıyasla sertleşmiş bir tutum ortaya koydu. Ankete katılan Malezyalıların %75’i, Endonezyalıların %73’ü ve Bruneili katılımcıların %70’i, ABD’ye kıyasla Çin’le hizalanmayı tercih edeceklerini söylediler. Bu oranlar, 2023’te sırasıyla %55, %54 ve %55’ti. Ankette bu seçimin neden yapıldığı sorulmadı, ancak başka bir soruda katılımcıların üç ana jeopolitik kaygısını seçmeleri istendiğinde, neredeyse yarısı İsrail-Hamas çatışmasını en büyük endişe olarak belirtirken, coğrafi olarak daha yakın olan Güney Çin Denizi anlaşmazlığını en üst sıraya yerleştirenlerin oranı %40’ta kaldı.
ABD’nin İsrail’e verdiği güçlü destek muhtemelen Çin’in lehine durumu değiştirdi. Müslüman çoğunluklu üç ülkenin tümünde ankete katılanlar, İsrail-Hamas çatışmasını en büyük jeopolitik endişeleri olarak sıraladılar: Malezyalıların %83’ü, Bruneililerin %79’u ve Endonezyalıların %75’i bu seçeneği tercih etti. Önemli bir Malay-Müslüman azınlığa (%15) sahip olan Singapur’da da katılımcıların %58’i İsrail-Hamas çatışmasını en büyük endişe olarak belirtti.
İhmalkar Sorumluluk: ”Gazze Nedeniyle Çin’i Seçeceğiz”
Anketin bulguları, bölgedeki son görüşmelerimle de örtüşüyor. Konuştuğum Endonezyalı diplomatlar, ABD’nin Gazze savaşındaki tutumuna karşı sert eleştirilerde bulundular. Üst düzey bir Malezyalı diplomat ise durumu basit bir şekilde özetledi: “Gazze nedeniyle Çin’i seçeceğiz.” Ayrı bir görüşmede, üst düzey bir Malezyalı yetkili, Malezya’nın uzun süredir bağlantısız bir dış politika izlediğini ve ABD’nin Orta Doğu politikasına eleştiriler yönelttiğini, ancak İsrail ve ABD’ye duyulan öfkenin giderek arttığını belirtti. Artık birçok Malezyalı, Amerikan gıda ve tüketim markalarını boykot ediyor. Buna karşılık, Çin ise giderek daha olumlu bir şekilde algılanıyor.
Kamboçyalı katılımcıların ABD ile hizalanmayı tercih etmelerine rağmen, bu tercih 2023’e göre 18 puanlık bir düşüş göstermesi şaşırtıcı gelebilir; çünkü Kamboçya hükümeti güçlü bir şekilde Çin yanlısıdır. Mart ayında Kamboçya’ya yaptığım bir ziyarette konuştuğum sıradan Kamboçyalılar, ABD’nin demokrasiye verdiği desteği takdir ettiklerini belirttiler. Ancak Amerika’yı övenler bile, ABD’nin sivil toplum kuruluşlarına verdiği destek dışında ülkeye yaptığı somut katkıları gösteremediler.
Geçtiğimiz Haziran ayında, ABD Savunma Bakanı Austin, savunma bağlarını güçlendirmek amacıyla Phnom Penh’i ziyaret etti. Ancak bu girişim, Pekin’in Kamboçya ile olan ilişkilerinin çok gerisinde kaldı. 2019’da Kamboçya, Çin ordusuna Tayland Körfezi kıyısındaki Ream Donanma Üssü’ne münhasır erişim sağlayan bir anlaşma yaptı, bu anlaşma Çin’e stratejik ve lojistik avantajlar sağladı, ancak hem Phnom Penh hem de Pekin üssün askeri amaçlarla kullanılacağını reddetti. Çin, Kamboçya ekonomisinde de büyük bir rol oynamaktadır. Kamboçya Yatırım Geliştirme Konseyi’ne göre, Mayıs ayında Kamboçya’daki toplam finansmanın neredeyse %50’si Çin yatırımlarına aitti, ABD’nin payı ise %1’in altındaydı. Ağustos ayında, Kamboçya, Phnom Penh’i Tayland Körfezi’ne bağlayacak 1,7 milyar dolarlık Çin tarafından finanse edilen bir kanalın inşasına başladı.
Benzer şekilde, Washington, Amerika Birleşik Devletleri’nin Vietnam ile yükseltilmiş ilişkilerini övse de Çin, 2008’den bu yana aynı düzeyde bir ortaklığın tadını çıkarmaktadır. ABD ile ilişkilerin yükseltilmesinden üç ay sonra Hanoi, Çin ile stratejik ilişkilerini daha da güçlendirmek için harekete geçti. İki başkent 36 yeni iş birliği anlaşması açıkladı ve Hanoi, diplomatik ilişkilerle ilgili olarak Çin’in istediği bir formülasyona bağlı kalan ortak bir bildiri yayımladı: Çin ve Vietnam’ın “ortak kader topluluğu” oluşturduğu. Hanoi, bu ifadenin belirsizliği ve Çin’in tarafını tuttuğu izlenimini verebileceği endişesiyle yıllarca bu terimden kaçınmıştı.
Batı medyası genellikle Çin’in Kuşak ve Yol Girişimi ile ilgili borç tuzaklarına dair haberler yapmaktadır. Ancak BRI projeleri, alıcı ülkelere sunduğu büyüme ve kalkınma potansiyeli nedeniyle Güneydoğu Asya’da genel olarak memnuniyetle karşılanmaktadır. Bölgeden üst düzey bir diplomat, bunu “gönülleri ve zihinleri kazanma” modeli olarak nitelendirdi. Ocak ayında, ASEAN dışişleri bakanlarının ülkenin kültürel ve ruhani merkezi olan Luang Prabang’da gerçekleşen toplantısında yer almak üzere Laos’a seyahat ettim. Çin ve ABD arasında etki mücadelesine dair hiçbir işaret yoktu; Çin’in etkisi halkın günlük yaşamında hâkimdi. Luang Prabang’daki sakinler, Nisan 2023’te şehirden geçerek Laos’u Çin’e bağlayan BRI bağlantılı bir demiryolunun tam olarak açılmasından bu yana yerel iş dünyasına katkıları hakkında olumlu konuşuyordu.
Daha önce çoğunluğu Çin’e ait olan Laos-Çin Demiryolu Şirketi’nde çalışan ve yolculara yardım eden bir Laoslu otel müdürü, bazı yolcuların trene binmeden önce ayakkabılarını çıkarıp peronda bıraktığını anlattı. Birçok Laoslu köylü için bu, ilk tren yolculuğuydu. Ancak bu sevimli anekdot, daha derin bir noktayı da vurguladı: Asya’da, bir eve girmeden önce geleneksel olarak ayakkabılar çıkarılır ve Laoslular, Çin tarafından inşa edilen demiryoluyla kendilerini açıkça rahat hissediyorlardı.
GİZLİ MALİYET
Çin’in Güneydoğu Asya’daki artan etkisi, Amerika Birleşik Devletleri’nin bölgede stratejik olarak ikili ve çok taraflı ilişkilere girmesini zorlaştırıyor. Bunun en belirgin örneği, ASEAN’ın Güney Çin Denizi konusunda izlediği temkinli tutumdur. Geçen yıl boyunca Pekin’in Filipinler’in münhasır ekonomik bölgesindeki giderek artan saldırgan eylemlerine rağmen, ASEAN Çin’i doğrudan eleştiren bir bildiri yayımlamadı.
ABD’nin bölgedeki kaybettiği zemin, yalnızca Asya’da değil, başka yerlerdeki konumunu da zayıflatıyor. Örneğin, Rusya’nın Ukrayna’yı işgalini kınamak veya Orta Doğu’daki politikaları için destek toplamak konusunda yaşadığı zorluklar buna örnektir. Bir ülkenin herhangi bir konudaki tutumu, ulusal çıkar algıları tarafından şekillendirilir. Ancak Güneydoğu Asya ülkeleriyle iyi ilişkiler içinde olmak, Washington’un bu ülkeleri belirli bir pozisyonun çıkarlarına uygun olduğuna ikna etmesine yardımcı olurdu. Rusya’nın uluslararası hukuku açıkça ihlal etmesine karşı daha güçlü bir küresel yanıt çağrıları, Güneydoğu Asya’da büyük ölçüde yankı bulmadı. Buna karşılık, bölgedeki birçok kişi Rusya veya Çin’in bu konudaki söylemlerini tekrarlıyor. ABD’nin dış politikasında çifte standartlara sahip olduğu ve Çin’e karşı çıkarcı bir ajanda izlediği algısı, daha geniş destek toplama kabiliyetini zayıflattı. Güneydoğu Asyalılar, şu anda ABD’ye baktıklarında, işlevsiz bir iç politika ve çıkarcı bir dış politika izleyen bir ülke görüyorlar.
ABD’nin Güneydoğu Asya’daki desteği yeniden kazanması için Asyalı ortaklarla olan uyumunu abartmaktan kaçınması gerekiyor. Uyum anlatısının sürekli vurgulanması, en iyi ihtimalle Washington’un bölgede düşen konumunun farkında olmadığını, en kötü ihtimalle Güneydoğu Asya’nın ABD dış politikasında göz ardı edildiğini gösteriyor. Ayrıca, Güneydoğu Asya hükümetlerinin, özellikle Çin ile çatışan toprak ve deniz iddialarıyla mücadele edenlerin, Pekin’in Güney Çin Denizi’ndeki eylemlerine kızgın olsa da, bu anlaşmazlığın Çin ile olan ilişkilerinin tamamını oluşturmadığını da kabul etmelidir. Bu durum Filipinler için bile geçerli: Pekin, Güney Çin Denizi’nde daha iyi davranarak, BRI anlaşmalarındaki yükümlülüklerini yerine getirerek veya başka yatırımlar sunarak Manila’nın tepkisini hafifletebilir.
Washington, bölgeyle ekonomik angajmanlarını artırmalıdır: Güneydoğu Asya ülkeleri için ekonomi, güvenlik anlamına gelir. ISEAS-Yusof Ishak Enstitüsü’nün anketinde katılımcılara Güneydoğu Asya’da “en etkili ekonomik güç” sorulduğunda, katılımcıların neredeyse %60’ı Çin’i, %14’ü ise ABD’yi seçti. ABD Savunma Bakanı’nın son Kamboçya ziyareti sonrası, artan ticaret ve yatırım gibi gelişmiş ekonomik angajmanlar gerçekleştirilmelidir. Geçen yıl babası Hun Sen’den devralan Kamboçya Başbakanı Hun Manet, West Point mezunu ve akıcı bir İngilizce konuşuyor. Washington, on yıllık gerilimli ilişkileri geride bırakma ve Phnom Penh ile stratejik olarak angaje olup Çin’in Kamboçya’daki hızla büyüyen etkisini dengelemek için bu bağları kullanma fırsatına sahip.
Amerika Birleşik Devletleri, Çin’in ulusal güvenlik çıkarlarını açıkça tehdit eden ya da uluslararası hukukun ağır ihlallerini oluşturan eylemlerine doğrudan yanıt vermeye odaklanmalıdır. Her iki durumda da Washington, yanıtlarını net bir şekilde gerekçelendirebilmeli ve Çin’in ihlaline uygun şekilde ölçülü adımlar atmalıdır. Örneğin, Güneydoğu Asya’da birçok kişi, Çin’den ithal edilen elektrikli araçlara yüzde 100 gümrük vergisi uygulanmasının ulusal güvenlik gerekçesiyle neden gerekli olduğunu anlamakta zorlanıyor. Güneydoğu Asya başkentleri, Washington’un gereksiz yere kavgacı bir tutum sergileyip ABD-Çin çatışmasını tetikleyebileceğinden ya da mevcut ekonomik düzene zarar verebileceğinden endişe duyuyor; bu ekonomik düzen ise onlara büyük faydalar sağlamıştır.
ABD, Çin’in dezenformasyonuna karşı koymak istiyor, ancak bu çabalar, bu dezenformasyonun neden yankı bulduğunu ele almalıdır. Çin, Amerika’yı Gazze’de “alçak bir savaş kışkırtıcısı” olarak tasvir etti; yakın zamanda konuştuğum birçok Güneydoğu Asyalı, buna Müslüman olmayanlar da dâhil, bu tanımlamanın kendilerine doğru göründüğünü söyledi. Ancak Washington, Gazze krizine verdiği yanıtla İsrail’in en aşırı eylemlerini desteklemeseydi ya da en azından bunlara göz yummasaydı, bu tasvir çok az geçerlilik taşırdı.
ABD’nin Güneydoğu Asya’da kaybettiği zemini geri kazanması zorlu bir mücadele olacak. Güneydoğu Asya ülkeleri, ABD ve Çin arasında bir denge kurmaya devam edecekler, ancak Washington için esas zorluk, bu ülkelerin ABD ile ilişki kurma arzusunu stratejik kazançlara dönüştürmek olacaktır. Ancak meseleler düşünüldüğünde, Washington bu konuda çaba göstermelidir. Asya’daki sorun, yalnızca ABD’nin sorunu değildir. Güneydoğu Asya, ABD ile bağlarını zayıflatmanın yanlış olacağını anlamalıdır. ABD’nin sağladığı güvenlik şemsiyesi, bölgeye barış ve refah getirmiştir. Güçlü bir ABD varlığı olmadan, bölgenin stratejik seçenekleri azalacak ve Çin’den daha iyi bir davranış talep etme kabiliyeti de zayıflayacaktır.
ABD’nin Güneydoğu Asya’da karşılaştığı zorluklar benzersiz değil; bu, ülkenin daha geniş çaplı bir ikileminin parçasıdır: Çin’in agresif bir şekilde kazanmaya çalıştığı küresel Güney’i, özellikle gelişmekte olan ülkeleri nasıl yanına çekeceği ya da en azından onları Çin’in yörüngesine kaymaktan nasıl alıkoyacağı sorusu. Ancak Güneydoğu Asya, ABD stratejisi için özellikle önemlidir, çünkü Washington’un öncelik olarak belirlediği bir bölgenin tam kalbinde yer almaktadır. Sonuçta, Çin ile olan mücadele, Hint-Pasifik’te kazanılacak ya da kaybedilecektir.
Lynn Kuok, Brookings Enstitüsü’nde Lee Kuan Yew Güneydoğu Asya Çalışmaları Kürsüsü’nde görev yapmaktadır ve Cambridge Üniversitesi’nde Kıdemli Araştırma Görevlisidir.
