Uluslararası hukuk, devletlerin birlikte yerine getirme zorunluluğu hissettiği; uluslararası kuruluş ve örgütlerin oluşturulmasını ve onların kendi aralarında, devletlerle ve şahıslarla olan ilişkilerini düzenleyen kurallar bütünüdür.
Özneleri devlet, uluslararası örgütler, sınırlı oranda gerçek kişilerden oluşan uluslararası hukukta; uluslararası kişilerin, özellikle devletlerin, birlikte oluşturdukları yazılı olmayan uluslararası hukuk kurallarına teamül denir.
Teamülün oluşumu farklı ekoller tarafından farklı şekillerde incelenmektedir. Uluslararası hukuku devletlerin iradesine dayandıran “İradeci” görüşe göre teamüllerin oluşması ve devletleri bağlaması yalnızca oluşan kuralın söz konusu devletlerin kabulü yani bu yöndeki iradeleri ile mümkünken; “Toplumbilimci” ekole göre, devletler birlikte yaşamak ve dayanışma içinde olmak zorundadır; teamüller de devletlerin birlikte yaşamalarını ve dayanışmalarını sağlayan kurallar olduğuna göre bu yapılageliş kuralları oluşmuştur.
Davranışların teamül olması için zaman içinde devamlı tekrar edilmek zorundadır. Zaman içinde tekrar eden davranışın bir örnek olması ve sabit bir biçimde uygulanması gerekir. Yani, uluslararası hukuk kişilerinin davranış ve tutumlarının benzer olması gerekir. Teamülün oluşabilmesi için kriterler vardır:
• Söz konusu hüküm, genel nitelikli olmalı,
• Menfaatleri özel olarak etkilenen devletler tarafından katılım olmalı,
• Söz konusu hüküm, çok fazla çekinceye maruz kalmayacak şekilde olmalı,
• Yürürlüğe girdikten sonra söz konusu sözleşmeye taraf olmayan devletler tarafından da uygulanıyor olmalı.
Bir teamül kuralının oluşması evrensel nitelikte olabileceği gibi bölgesel ve hatta sadece iki devlet arasında da olabilir. Yani, evrensel nitelikli bir teamül kuralının oluşması için genel bir uygulama gerekmektedir. Bütün ülkelerin katıldığı bir uygulama kastedilmemektedir. Bu konuyla özellikle ilgili devletlerin ve çok sayıda devletin olması yeterli olacaktır.
Bölgesel bir teamülden bahsedebilmek için bu bölge devletlerinin aynı doğrultuda sürekli davranışları gerekmektedir. Örneğin, Latin Amerika ülkeleri arasında bölgesel teamüller vardır. Aynı zamanda, bölgesel teamülden bahsedebilmek için coğrafi birlikteliğe gerek yoktur; İslam devletleri kendi aralarında – coğrafik açıdan farklı bölgelerde olsalar dahi – bir yerel teamül oluşturabilirler.
Bununla birlikte, bütün bölge devletlerini kapsamayan ve yalnızca bir bölümü arasında geçerli olan teamül kurallarının varlığı da olanaklıdır. Yalnızca iki devlet arasında geçerli olan yerel teamül kurallarının var olmasına hiçbir engel olmadığı kabul edilmektedir. Bu kabule karşın, Ege denizinde kara sularının genişliğiyle ile ilgili Türkiye ile Yunanistan arasında yaşanan kara suları sorunu karşımıza çıkmaktadır.
“Denizlerdeki egemenlik haklarını tanımlayan bu anlaşmalarda daha çok bölgesel ya da iki devlet arasında kalan alanların statüsünün belirlenmesi söz konusudur. Bu açıdan, henüz evrensel bir norm olarak da kara sularından bahsetmek doğru değildir. Ancak bu gelişmeler, devletlerin denizlerdeki egemenlik haklarını ve bu haklarını sahillerine yakın bölgelerde, genel olarak 3 mil sınırı içinde, ne şekilde kullanacaklarını tespit etmesi bakımından “kara suları” kavramının uluslararası hukuktaki ilk ortaya çıkışı olarak kabul edilmelidir. ” (Barış)
Sonuç olarak, evrensel yapılageliş kurallarının oluşumu ve bağlaması için ilgili devletlerin mutlaka olumlu irade belirtmiş olması gerekmez iken, bölgesel ya da yerel teamül kurallarının oluşumu ve bağlaması için ilgili devletlerin olumlu iradelerinin varlığının kanıtlanması gerekmektedir.
“Evrensel yapılageliş tüm devletler için bağlayıcı iken, bölgesel yapılageliş sadece ilgili devletler için bağlayıcıdır. Bölgesel yapılageliş kuralının oluşması için “süreklilik ” ve “tekdüzelik” şartı daha ağırdır. Bölgesel yapılageliş kuralının belli ülkeler arasında oluştuğunun kabul edilebilmesi için onların tamamının katılımı gerekmektedir.” (Acer, Kaya)
Betül Sağlam
TUİÇ Stajyeri
Kaynakça
1) BARIŞ, H., “Türkiye Yunanistan İlişkilerinde Kara Suları İhtilafı”, Web Adresi: http://www.batitrakya.org/kose-yazilari/baris-hasan/turkiye-yunanistan-iliskilerinde-kara-sulari-ihtilafi.html
2) ARI, T., “Ege Sorunu ve Türk Yunan İlişkileri: Son Gelişmeler Işığında Kara suları ve Hava Sahası Sorunları” Web Adresi: http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/42/468/5378.pdf
3) ACER, Y., KAYA, İ. “Genel ve Bölgesel Yapılageliş Ayrımı” Uluslararası Hukuk: Temel Ders Kitabı
4) AKIŞOĞLU, Ö., Uluslararası Hukuk-1
