YAZININ İNGİLİZCESİ BALKAN INSIGHT TARAFINDAN YAYINLANMIŞTIR.
A Violent Desire for Justice: Gavrilo Princip’s Motives for the Sarajevo Assassination
Gavrilo Princip’in Saraybosna’da Avusturya Arşidükü Franz Ferdinand’ı öldürmesi, I. Dünya Savaşı’nı başlatan olaylar zincirini tetiklediği bilinen bir gerçektir. Ancak, Princip ve Genç Bosna grubunu şiddete yönlendiren sosyal adalet devrimci ideolojisi pek bilinmemektedir. Tarihçi Milos Vojinovic, Princip’in ve yoldaşlarının arkasındaki bu ideolojiyi inceliyor.
1914 yılının 28 Haziran günü saat 11’den kısa bir süre önce, Gavrilo Princip’in Browning tabancasından çıkan iki kurşun, Saraybosna’daki Schiller bakkalının önünde küresel sonuçlar doğuracak bir olaylar zincirini başlattı. Tam bir ay sonra, Avusturya-Macaristan Sırbistan’a savaş ilan etti ve bir hafta içinde dünya savaşa girdi.
Gavrilo Princip kimdi? Genç Bosna olarak bilinen yoldaşları neyi savunuyordu? “Genç Bosna’nın Politik Fikirleri” kitabımın araştırmaları sırasında, Princip’i basitçe bir kahraman ya da kötü adam olarak tasvir etmenin yetersiz olduğunu fark ettim.
Savaş başladığında, Avusturya-Macaristan’da genel halk, Princip’in prensiplerini öğrenmek bir yana polis fotoğraflarını bile görmemişti. Kendini halka açıklama fırsatını ilk kez Ekim 1914’te, mahkeme sırasında buldu.
Savcı, Princip’e arşidükü neden vurduğunu sorduğunda, “İnsanlar fakir oldukları ve hayvan gibi muamele gördükleri için acı çekiyorlar. Ben bir köylünün oğluyum; köylerde insanların nasıl yaşadığını biliyorum ve bu yüzden intikam almak istedim” yanıtını verdi.
Bu dönemde Avrupa’da sanat ve fikirlerin geliştiği dönem olan Belle Epoque, herkes için güzel değildi. Bosna-Hersek’in köylerinde insanlar nasıl yaşıyordu? Viyana’da bu dönemde Gustav Klimt, Sigmund Freud ve Erwin Schrödinger, sanat ve bilimin gelecekteki seyrini belirliyordu. Bosna, aynı devletin bir parçasıydı, ancak Viyana’dan sadece yüzlerce kilometre değil, aynı zamanda yüzyıllarla ayrılıyordu.
Habsburg İmparatorluğu, 1878’de Osmanlı Bosna’sını işgal etti ve burada ortaçağ feodal yasalar yürürlükteydi. 1914’te hala yürürlükteydi. Bu, büyük bir aile grubunun, ağırlıklı olarak Ortodoks Hristiyan ailelerin, “serf” aileler olduğu anlamına geliyordu. 1910 sayımına göre, nüfusun %43.5’ini oluşturan Ortodoks Hristiyanlar, sadece %6 toprak kontrol ederken, Müslümanlar, nüfusun %32’sini oluşturuyordu ve %91.1 toprağı kontrol ediyordu.
Savaş sona erdikten ve Avusturya-Macaristan çöktükten sonra, Avusturyalı politikacı Joseph Bärnreither, “Açıkça, Sava ve Drina nehirlerinin ötesinde, her yıl hasadın üçte birini toplayacak bir aristokrat olmadığını bilen bir nüfusun bilincinde nasıl bir izlenim bırakacağını kimse düşünmedi” diye yazmıştı. Serfler arasında Princip ailesi de vardı.
Feodal Sistem ve Öfke
Avusturya-Macaristan, ülkenin ekonomik geri kalmışlığından tamamen sorumlu olmasa da, hükümet toprak sahibi seçkinlerin sadakatini sağlamak için tarım reformunu kasıtlı olarak engelledi. Feodal sistem, Genç Bosnalılar’ın yok etmek istediği ilk şeylerden biriydi.
1912’den kalma bir siyasi broşürde, “Ruhban sınıfına ve aristokrasiye ait tüm mülklerin kamulaştırılması ve aristokrasinin sosyal ayrıcalıklarının ve imtiyazlarının kaldırılması” çağrısında bulundular. Bu nedenle, komploculardan birinin Fransız Devrimi’nin “dünyanın en asil ve muhteşem dönemi” olduğunu iddia etmesi şaşırtıcı değildir. Ancak bu tür bir sosyal memnuniyetsizlik basitçe suikastçı yaratmaz.
Suikasttan önceki on yılda değişiklikler oldu. Polis arşivleri, 1902’de Bosnalı öğrenciler üzerinde yapılan ayrıntılı bir soruşturmanın, herhangi bir gençlik siyasi örgütü olmadığını ortaya koyduğunu gösteriyor. Bu durum on yıl içinde tamamen değişti. Avusturya-Macaristan’ın Bosna’yı resmen ilhak etmesinden sonra 1908’de, Saraybosna’daki dini liderler Habsburg ailesi için dua etmeye mecbur bırakıldı.
1910 yılında Bosna nüfusunun %88’i okuma yazma bilmiyordu ve eğitim genellikle en zengin ailelere ayrılmıştı. Ancak, bu durum yoksul ailelerin çocuklarına yönelik yeni bursların tanıtılmasıyla değişmeye başlamıştı.
Avusturya-Macaristan’ın monarşisine karşı en ölümcül muhalefet, imparatorluğun okullarından çıkıyordu. Genç Bosnalılar grubundan biri olan serf bir çocuğu, “Köylülerimiz eve döndüklerinde [mezuniyetten sonra], farklıdırlar: eleştirirler, çok daha az itaatkârdırlar” diye not etmişti. Eğitilmiş köylü çocuklarının ilk nesli suikastçılar üretmiştir.
Habsburg devlet savcısı, Eylül 1914’teki duruşma sırasında, Princip’in ruhunun kötü edebiyatla yozlaştığını iddia etti. Bireylerin eylemleri genellikle kendi rol modelleri tarafından belirlenir; ancak bu durumda, bu edebi temelli paragonlar birkaç faktör nedeniyle alışılmadık derecede yüksek öneme sahipti. İlk olarak, Princip ve onun komplocu arkadaşları sadece Habsburglardan nefret etmekle kalmıyor, aynı zamanda ebeveynlerinin neslini de zayıf ve omurgasız buluyorlardı. Gazeteciliği nedeniyle neredeyse bir yıl hücre hapsinde geçiren enerjik ve kararlı siyasi aktivistler bile yeterince radikal bulunmuyordu.
Yerel bir siyasi katılım geleneği yoktu ki, buna değer bulunsun. Princip, arkadaşlarının ona Victor Hugo’nun Les Misérables’daki Paris barikatlarında ölen çocuk karakteri Gavroche adını vermesiyle gurur duyuyordu. Psikiyatrist Martin Papennheim, 1916’da Theresienstadt hapishanesinde Princip’i mülakat yaparken şunları kaydetti: “Bizim eski nesillerimiz genellikle muhafazakâr, ama gençler arasında güçlü bir ulusal kurtuluş isteği var. Eski nesiller, gençlerle anlaşmazdı… Avusturya’dan yasal olarak kazanmamız gereken özgürlüğü konuşuyorlardı. Biz o tür bir özgürlüğe inanmadık.”
Önemli soru, bu öğrencilerin neden Bosna’daki durumu yasal olarak iyileştirmeye çalışmadığıdır. 16 yaşında hevesli bir gazeteci olan Gavrilo Princip, yerel seçimin bir tasvirini yaptı. Seçimden bir gün önce, hükümete karşı açıkça muhalefet eden kişiler tutuklandı. Seçim günü, Princip’e göre: “Yaklaşık sekiz polis memuru sandık başına geldi. Bu yerel ‘vahşileri’ izlemek için ana rollerinin yanı sıra, başka bir rolleri daha vardı, insanları tehdit etmek ve hükümet adayına oy vermeye zorlamak.”
1912’de Genç Bosna tüzüğünde şöyle yazılıydı: “Gerçek bir parlamenterizmin olmadığı bir ülkede, herhangi bir tür parlamento mücadelesini beyhude olarak görüyoruz”. Bosna’nın durumunun benzersiz olmadığını fark ettiler.
Japonya’nın Kore’deki, ABD’nin Küba ve Filipinler’deki, Rusya’nın Orta Asya’daki eylemleriyle ve elbette Britanya’nın Hindistan’daki politikalarıyla benzerlikler gördüler: “Avusturya-Macaristan, kendisini diğer Büyük Güçler arasında tutmak için emperyalizmi kullanmak zorundaydı. Ancak Avusturya-Macaristan’ın kendi Fas’ı, Pers’i veya Hindistan’ı yoktu, bu yüzden Balkanlar’a döndü, Güney Slavları kolonize edip sömürdü.”
Sivil İtaatsizliğe Müdahaleler
Bireysel şiddet eylemleri hala tercih edilen siyasi mücadele yöntemi değildi. Genç Bosnalılar, özellikle 1912’de, Bosna genelinde toplantılar düzenlediler. Genel halkı daha geniş bir siyasi hareket için seferber etmeyi umdular. Başarısız oldular. Köylü dinleyicileri, soyut görünen öğrencilere ve devrimci ifadelerine tepki vermedi.
Şubat 1912’de, Saraybosna’da büyük bir protesto atlı polis tarafından dağıtıldı. Princip, bu eylemden çürüklerle çıkabildi. Küçük sivil itaatsizlik eylemleri bile ağır şekilde cezalandırılıyordu. Princip, tutuklanmaktan korktuğu için Bosna’dan Sırbistan’a kaçtı.
1912’de düzenledikleri dergi ve gazeteler, içeriklerini değiştirmeye başladı. Genç Bosnalılar, Almanlar ve İtalyanların yaptığı gibi, tüm Güney Slav yurttaşlarının ulusal birliğini gerçekleştirmeyi umdular; ancak anarşizm, giderek daha uygun görülen yöntemler sundu. Nikolay Chernyshevsky’nin “Ne Yapmalı?” romanı, Genç Bosnalılar arasında en popüler kitaplardan biriydi. Chernyshevsky’nin ana karakteri Rahmetov, ideal devrimci olarak kabul edildi; içki içmez ve dinlenmeye ihtiyaç duymazdı; Rahmetov gibi karakterler, kendi değer sistemlerini inşa etmelerine yardımcı oldu: bağlılık, eylem ve fedakarlık.
Genç Bosna, edebiyatta keşfettikleri kurgusal ve kurgu dışı modelleri, kendi gerçekliklerinde cisimleştirerek dönüştürdü. Suikasti örgütleyenlerden birinin sözleriyle: “Rus yazarlarının eserlerini okuyorduk, bunlar devrimci karakterlerle doluydu. Bu bizi Rus terörizmi, suikastlar ve devrimci mücadele hakkında okumaya motive etti. Devrim, suikast ve grev kelimeleri kadar büyülü bir şey duymadık.”
Archduke Franz Ferdinand, karakteri veya politikaları nedeniyle hedef alınmadı. Duruşmanın transkriptinde, Princip’in dediği gibi, ”Ferdinand gücün cisimleştiği kişi olduğu için” hedef haline geldiği yazılıdır.
Duruşma sırasında, savcı, Franz Ferdinand’a yaklaşık yarım saat önce bomba atan Nedeljko Cabrinovic’in inançlarını öğrendi: “Bize, eğer biri size bir tuğla atarsa, ona ekmek atmanız gerektiğini söyleyen İsa’nın sözlerini söylediler. Çok acı çektik ve şimdi diyoruz ki, biri size tuğla atarsa, ona iki tuğla atmalısınız.”
Cabrinovic, açıkça inançlarını anlatıyordu: “Radikal anarşist fikirlerin destekçisiyim; mevcut sistemi terörle yok etmek ve daha farklı, daha liberal bir sistem getirmek istiyorum; bu sahte anayasal hükümetimizin temsilcilerinden nefret ediyorum.”
Gavrilo Princip’in 28 Haziran 1914’te Franz Ferdinand’ı suikastı, derin köklü sosyo-politik memnuniyetsizlik ve devrimci idealler tarafından yönlendirilmişti. Princip ve Genç Bosnalılar, Bosna’daki baskıcı feodal sistemi ve yabancı egemenliğini sona erdirmek istediler, radikal edebiyattan etkilendiler ve anti-emperyalist ve ulusal hareketlerden ilham aldılar.
Halkı barışçıl yollarla seferber etme çabalarına rağmen, anlamlı bir evrim eksikliğine olan hayal kırıklıkları, değişim için bir katalizör olarak şiddete başvurmalarına yol açtı – ve bu büyük bir değişimdi.
Milos Vojinovic, Berlin’deki Humboldt Üniversitesi’nden tarih doktorasına sahiptir. “Genç Bosna’nın Politik Fikirleri” (Belgrad 2015; ikinci baskı Belgrad 2024) ve yakında çıkacak olan “Saraybosna Suikastı: Bir Görsel Tarih” monografisinin yazarıdır. I. Dünya Savaşı’nın kökenlerine dair tarihi belgesel “Savaşa Giden Uzun Yol” için danışman olarak çalıştı, bu belgesel Netflix’te mevcuttur.
