Çatışma ile ilgili hemen her gün haberler duyar ya da okuruz. Bu haberler de çatışma bölgesinden olaylar yansıtılır çoğu zamanda çatışmanın nasıl çıktığına kısa bir paragraf halinde değinilir. Peki çatışmanın su üstüne çıkmasına sebep olan çoğu zaman şiddeti başlatan bu olaylar çatışmanın gerçek sebebi midir? Çatışmayı anlamak çözmek için gereken en önemli unsurlardan biridir. Bunun için de çeşitli analizler yapmamız gerekir. Konu ile ilgili kullanılabilecek pek çok analiz çeşidi vardır.
Çatışmayı analiz etmek son derece önemli bir işlemdir çünkü çatışmayı çözmeye yönelik bir yol haritası çıkarmamıza yardımcı olur. Bu da bizi çözüme bir adım daha yaklaştırır ve de en önemlisi çatışma sürecinde yanlış algılamalardan ya da eksik bilgiden kaynaklanan sorunları en aza indirir.
Bazen bir çatışma için birden fazla analiz kullanmak gerekebilir ya da sonradan çeşitli büyük kurumlar tarafından oluşturulan hibrit çatışma analiz modelleri de vardır. Bunlardan USİP ve INEE’nin çatışma analizleri örnek olarak verilebilir.
Çatışma Analizleri
Kronoloji/ Time Line
Çatışma çalışmalarında en çok kullanılan analiz yöntemlerinden biridir. Özellikle internet gazetelerinde, gazetelerin internet sitelerinde sık sık karşımıza çıkar. Çoğu zaman diğer analiz kitleri ile beraber kullanılır. Geriye dönük oluşturulan bu analiz şekli olayların başlangıç noktasına geri dönerek bize çatışmayı ve de çatışma sürecini anlamamız konusunda ışık tutar. Özellikle ciddi anlamda uzun süren çatışmalar için çok kullanışlı bir yöntemdir. Böylece yıllar öncesine geri dönerek çatışmayı tetikleyen olayların ne olduğuna tekrar göz atılabilir. Çatışmayı tetikleyen unsurun/unsurların belirlenmesi açısından çok önemli ve yararlı bir araçtır. Tansiyonun yavaş yavaş nasıl yükseldiğini ve o toplumdaki hassas konuları ortaya çıkarma açısından bize görsel ve tarih sıralı bir bilgilendirme sunar[1].
Çatışmayı Evrelere Ayırma/Stages of Conflict
Bu analiz şekli ile çatışma süreci evrelere ayrılır. Bu evreler; Çatışma öncesi, yüzleşme, kriz, kriz sonucu ve çatışma sonrası dönem.
Çatışma öncesi; bu evre çatışmaya sebep olan uyumsuz amaçların ortaya çıktığı dönemdir. Taraflar arasında farkındalık başlamıştır ve de ilişkiler gerilimlidir ya da iletişim kurmak yönündeki istekler görmezden gelinir.
Yüzleşme; bu evre çatışmanın daha açık hale geldiği dönemdir. Taraflardan biri ya da çoğu bir sorunun varlığını hissederler ve ya açıkça bunu dile getirirler. Taraflardan sadece birinin sorunun varlığını hissetmesi halinde çeşitli eylemlere girişme ve sorunun varlığını hakkında farkındalık uyandırmaya başlarlar. Bu da beraberinde biz ve ötekiler şeklinde ayrışmayı/gruplaşma ve kutuplara ayrılmayı getirir.
Kriz; Çatışma varsa şiddetin en çok hissedildiği ve rahatlıkla görüldüğü dönemdir. Genel olarak pek çok çatışmada bu dönem savaşların, iç savaşların ya da katliamların ortaya çıktığı dönemdir. Taraflar arasında normal iletişim tamamen kesilmiştir, taraflar birbirlerini suçlayıcı ve kötüleyici tutumlar takınırlar. Genel olarak çatışma durumunun en şiddetli yaşandığı dönemdir.
Kriz Sonucu; kriz sonrası tansiyonun düşmeyi başladığı dönemdir. Taraflardan biri çatışmayı kazanmış olabilir ya da taraflar karşılıklı görüşme ve ya arabuluculuğa evet demiş olabilirler. Ateşkes ve her türlü yazılı anlaşmanın olduğu bu bölüm daha çok kriz sonrası düzenlemeleri içerir.
Çatışma Sonrası; bu aşama sorunun çözüldüğü, tansiyonun düştüğü ve her türlü şiddetin dindiği dönemdir. İlişkiler yeniden yapılandırılmaya başlar. Bu aşama aynı zamanda en önemli aşamalardan biridir, eğer en önemli sorunlara ve uyumsuz amaçlara yeterince iyi değinilmezse tekrar çatışmaya düşme riski artar[2].
Çatışmayı Haritalandırma/Conflict Mapping
Çatışmayı haritalandırma aslında kağıt üzerinde görsel olarak çatışmaya dahil bütün aktörlerin arasında ilişkiyi gösteren bir çizim sistemidir. Bu çizim sistemi aynı zamanda duruma, belli bir tarihteki olaylar dizisine de uygulanabilir. Bunların her biri farklı bir isim almakla beraber genel olarak adlandırılma biçimi çatışma haritalandırmasıdır.
Bütün aktörler dağınık olarak bir kağıdın üzerine yazılır. Tabi ki de çatışmaya dahil olan bütün aktörlerin önceden detaylı bir şekilde belirlenmesi gerekir. Aktör Haritalandırması olarak da adlandırılabilen bu bölüm çatışmada yer alan bütün aktörlerin/grupların kağıt üzerinde birbirleri ile olan ilişkileri ve etkilerinin gösterilmesidir. Bu aktör ve gruplar, hükümet, etkin siyasi partiler, baskı grupları, lobiler, terör örgütleri, STK’lar, şirketler, çok uluslu şirketler, uluslararası örgütler/kurumlar, başka ülkeler, liderler gibi çatışma ve çatışma sürecine dahil olmuş herkesi içerir.
Aynı analiz durumlara, bölgelere ve belli bir tarihi döneme de uygulanabilir. O dönemde çatışma da yer almış her aktör, kurum, ülke, önemli insanlar, önemli olaylar kağıda çizilir ve taraflar arasındaki ilişkiler farklı renk kalemler ve farklı türden çizgilerle birbirine bağlanarak bir görsel yaratılır. Mesela iki grup arasındaki iyi ve güçlü ilişkiler kırmızı kalın çizgi ile gösterilirken, iyi ve zayıf ilişkiler kırmızı kesik çizgilerle, kötü ve güçlü ilişkiler siyah kalın çizgi ve kötü/zayıf ilişkiler siyah kesik çizgilerle, duruma göre değişen ilişkiler dalgalı çizgilerle ifade edilebilir. Yine çift taraflı birbirini etkileyen ilişkiler iki yönlü ok ile gösterilirken tek yönlü ilişkiler etkilenen tarafa doğru tek yönlü okla belirtilir. Harita tamamlandığı zaman karşınızda detaylı bir ilişkiler görseli oluşur ve çatışmayı anlamak kolaylaşır.
Çatışma Üçgeni/Conflict Triangle
Bu çatışa analiz yönetiminde üçgenin üç noktasında bulunan özellikler farklılık taşıyabilir. Mesela kimi ABC Üçgeni olarak adlandırılan bu üçgenin farklı şekilde adlandırılmış olanları da vardır. Attitudes(Tutum) Behaviours(Davranış) ve Contradiction(Çelişki) bazen de Context(Bağlam, şartlar, kaynak)olabilmektedir yine pek çok kaynak C yerine S yani Situation(Durum) kalıbını da kullanmaktadırlar.
Hangi harfleri aldığımız analiz etmek istediğimiz çatışmaya göre değişir fakat burada esas amaç çatışma da bulunan tarafların çatışmayı nasıl algıladığı, bu algıya nasıl cevap verdiği ve de bunun sonunda çatışma içinde yer aldığı pozisyonu anlamak üzerine oluşturulmuş bir analiz yöntemidir.[3]
Soğan Modeli
Bu model çatışmanın görünen şeklinden bir soğanı soyar gibi özüne gitmeyi planlar. Üç aşaması vardır. İlki ve en dıştaki çatışma taraflarının en kolay görülen özellikleri olan pozisyondur, sonra ilgi ve çıkarlara en sonda esas ihtiyaçlara gelir.
Pozisyon; tarafların ne istediklerini söylemeleridir. Mesela özerk bölge isteyen bir ülkenin azınlıkları,
İlgi ve Çıkarlar; Ekonomik, siyasi, sosyal çıkarlar, daha iyi temsil hakkı,
İhtiyaçlar; tanınma, onurlu bir yaşam sürme, adalet
Çatışma Ağacı/Conflict Tree
Bu analiz şekli çatışmayı bir ağaca benzeterek analiz etme yöntemidir. Esas nedenler çatışmanın köklerini oluşturur, Her türlü gruplaşma, pozisyon belirlenmesi, çatışma sebebi olarak gösterilen durum, çatışmanın çıkış şekli ve çatışmayı tetikleyen unsur çatışmanın gövdesi, çatışma sonucu ortaya çıan her türlü eylem de ağacın dalları ve yapraklarıdır.
Örnek olarak kıt kaynakların paylaşılamaması ile ilgili bir sorun alalım, Çatışmanın en temel nedeni, kökleri temel insan ihtiyaçlarının karşılanamamasıdır. Çatışma belki toprakların paylaşılamaması, sınır sorunu şeklinde ortaya çıkabilir ağacın gövdesi, dalları da bu sorun sonucu ortaya çıkan düzensizlik, ölümler, şiddet, korku ve baskı gibi hemen fark edilebilen sonuçlarıdır[4].
Çatışma Eğrisi
Çatışma eğrisi çatışmanın başladığı noktadan sonlandığı noktaya kadar adımların yer aldığı bir eğri biçimidir. Çatışmanın en yoğun hali eğrinin en yüksek olduğu noktadır. Pek çok farklı kaynak çatışmayı pek çok farklı evrelere ayırmıştır. Fakat biz USIP( United States Institute f Peace)’in kulladığı eğriyi model olarak tanıtacağız.
[5]
Şekilde görüldüğü gibi eğri absis ve ordinatlarına ayırılmıştır. Çatşma genel hatlarıyla üç bölüme ayırılmış; erken dönem, çatışma ortası ve geç çatışma dönemi olarak. Çatışmanın evreleri ise Durable peace (Sürekli barış) herhangi bir çatışmanın yokluğu halidir, Stable Peace (İstikrarlı Barış), Unstable Peace (İstikrarsız barış), Crisis (Kriz), War (Savaş). USIP tarafından hazırlanmış olan bu eğrinin bir diğer özelliği ise hangi durumda hangi diplomatik çözüm yollarına başvurulabileceği de belirlenmiştir.
Örnek olarak istikrarlı barış sürecinde barış dönemi diplomasi teknikleri kullanılırken, çatışmanın yavaş yavaş hissedilmeye başlandığı istikrarsız barış döneminde önleyici diplomasi teknikleri kullanılmalıdır. Bu konu aynı zamanda çatışma da erken dönem uyarı (early warning systems) konusunda da derinliğine incelenmiştir. Yine kriz dönemi için kriz yönetimi diplomasisi ve savaş dönemi için ise Barış Yapma/Çatışma yönetimi yöntemleri uygulanması son derece uygundur.
Geç dönem ya da çatışmanın yavaşlayıp düşüşe geçtiği dönemde ise sırasıyla istikrarlı barış geri sağlanana kadar kullanılması gereken yöntemler şunlardır; barışa zorlama(peace enforcement)/ çatışma hafifletme(conflict mitigation), Barışı koruma(Peacekeeping)/Çatışma sonlandırma(Conflict Termination) ve de en son olarak kalıcı barışı sağlama amacı ile çatışma sonrası barış inşası (post conflict peacebuilding) ve çatışma çözümü(conflict resolution) politikaları uygulanmalıdır[6].
Sonuç
Çatışma analiz kitleri bize çatışmayı daha iyi anlayabilmemiz için yardım eder. Çatışmanın anlaşılması çözüm açısından son derece önemlidir. Bir çatışmayı daha iyi anlayabilmek için ve görünen durumun arkasındaki asıl nedenlere ulaşabilmek için analiz kitleri bize yardımcı olacaktır. Bir çatışmayı analiz ederken bir de fazla analiz şekli kullanabilir ya da modellerin sorduğu soruları kullanarak karışık bir model yaratabilirsiniz. Barış ve Çatışma çalışmalarında çatışmanın analizi ilk basamaktır. Çatışmanın nedeni ve nasıl ilerlediği hakkında bir bilgimiz olmadan sorunun çözülmesi için çok fazla bir yol kat edemeyiz.
Aslıhan BAŞER
Romanya- Cluj’da Babeş Bolyai Üniversitesi
[1] Working With Conflict Skils and Strategies for Action, Fisher Simon and Others, ZED Books , New York-USA, 2000, S: 3-45
[2] Barış İnşası Kuram ve Uygulaması, ÖZERDEM Alpaslan, Nobel Yayınevi, Ankara, Kasım 2013
[3] http://toolkit.ineesite.org/toolkit/INEEcms/uploads/1053/Conflict_Sensitive_Approaches_Ch2.pdf
[4] file:///C:/Users/t/Downloads/conflict-analysis-framework-field-guidelines.pdf
[5] http://online.usip.org/analysis/2_6_2.php
[6] http://www.usip.org/sites/default/files/academy/OnlineCourses/Conflict_Analysis_1-30-08.pdf
