Bosna-Hersek’in ve Balkanlar’ın ilk “Osmanlı arkeologları” olan Adnan Muftareviç ve Mirsad Avdiç tarafından Saraybosna’daki Beyaz Tabya’da başlatılan kazı çalışmalarında, Fatih Sultan Mehmed’in şehri fethi anısına yaptırılan caminin temelleri bulundu.
Fatih Sultan Mehmed tarafından 1463 yılında fethedilen ve uzun yıllar Osmanlı himayesi altında kalan Bosna-Hersek, Balkanlar’da Osmanlı’ya ait en fazla tarihi eseri bünyesinde bulunduruyor. Ancak 1878 yılında Berlin Anlaşması ile Türk yönetiminden çıkan Bosna-Hersek’te Osmanlı’nın yaptırdığı çok sayıda cami, han, hamam ve medrese gibi eserlerin bir kısmı bu ülkede yönetimi devralan Avusturya-Macaristan, Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı ve Yugoslavya döneminde yıkıldı. Yıkılan bu eserlerin yerine ya yeni binalar inşa edildi, ya da üzeri toprakla örtülerek temelleri gizlendi.
Osmanlı’nın Bosna-Hersek’te yıkılan bu eserleri, Saraybosna Müzesi’nde görevli ülkenin ve hatta Balkanlar’ın Osmanlı dönemiyle ilgili çalışmalarda bulunan ilk arkeologları Adnan Muftareviç ve Mirsad Avdiç’in yoğun çabaları sonucu gün yüzüne çıkarılıyor. Türkiye’de eğitimini Akdeniz Üniversitesi Arkeoloji Bölümünde 1999 yılında tamamlayan Adnan Muftareviç ve Saraybosna Üniversitesi Arkeoloji Bölümü mezunu Mirsad Avdiç, 2001 yılında Saraybosna Müzesi’nde çalışmaya başladı. Bosna-Hersek’te ve Balkanlar’da arkeologların genelde Osmanlı öncesi dönemlere ait kazı çalışması yaptıklarını gören Muftareviç ve Avdiç, bölgede 500 yıl kalan ve inşa ettiği eserlerin önemli kısmı yok edilen Osmanlı’nın kaybolan eserleriyle ilgilenilmemesini büyük bir eksiklik olarak gördü. Muftareviç ve Avdiç, bunun üzerine 2005 yılından itibaren sadece Osmanlı’ya ait yok edilen eserler üzerine arkeolojik kazı çalışmalarına başladı.
Adnan Muftareviç, çalışmalarıyla ilgili yaptığı açıklamada, büyük bir medeniyete ait yok edilmeye çalışılan izleri yeniden gün yüzüne çıkarmanın sevincini yaşadıklarını söyledi. Kendilerinden önce Bosna-Hersek ve Balkanlar’da ”Osmanlı arkeoloğu” olmadığını belirten Muftareviç, bölgedeki arkeologların genelde antik dönemlere ait kazılar yaptıklarını belirtti. Muftareviç, arkeolog arkadaşı Mirsad Avdiç ve ekibiyle birlikte 2005 yılında kaybolan Osmanlı eserlerini bulmak üzere başlattıkları çalışmalarda çok önemli eserleri ortaya çıkardıklarını vurguladı. Yaptıkları kazılarda Balkanlar’ın ve Bosna’nın en büyük hanı olan Taşlı Han’ı bulduklarını belirten Muftareviç, ”Tarihi Başçarşı’da bulunan Bezistan’ın hemen yanında bulduğumuz bu han, 19. ve 20 yüzyılda yerle bir edilmiş. Bu hanın temellerini açtık” dedi. Muftareviç, çalışmaları sırasında Başçarşı içerisindeki Firuzbey Hamamı’nın temellerini bulduklarını, ayrıca At Meydanı’ndaki Bakır Baba Camisi’ni de gün yüzüne çıkardıklarını ifade ederek, bu caminin halen Bursa Büyükşehir Belediyesi tarafından yaptırıldığını kaydetti. Muftareviç, ayrıca bugüne kadar gerçekleştirdikleri kazı çalışmalarında Uzun Mustafa ve Hacı Ali Kalim Camisi ile iki medrese ve bir kütüphanenin de temellerine ulaştıklarını vurguladı.
Adnan Muftareviç, Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde Saraybosna’ya hakim tepedeki Beyaz Tabya’yı (Bijela Tabija) anlatan bölümde, kalenin içerisinde ”Ebul Feth Mehmed Han”ın camisinin, dizdar ve müezzine ait evlerin bulunduğuna yer verdiğini hatırlatarak, bunun üzerine bu kalede 3 yıl önce kazı çalışması başlattıklarını ifade etti. Muftareviç, Beyaz Tabya’da 3 yıldır yürüttükleri kazı çalışmalarında çok önemli eserleri keşfetmeyi başardıklarını belirterek, şunları söyledi: ”Çalışmamızda Fatih Sultan Mehmed’in Saraybosna’yı fethi sırasında kendi adına yaptırdığı caminin temellerini ve Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde geçen dizdarın ve iki müezzinin evini bulduk. Zamanla bu kalenin içindekiler yıkılmış ve üstü toprakla kaplanınca da bu eserler yok olmuştu. Bazı tarihçiler de Evliya Çelebi’nin Beyaz Tabya için bu yazdıklarının gerçeği yansıtmadığını söylüyorlardı. Ancak şimdi bizim yaptığımız bu kazıyla Evliya Çelebi’nin bahsettiği tüm eserlerin temellerini bulduk. Gün ışığına çıkardığımız bu caminin Saraybosna’nın en erken camilerinden biri olduğunu düşünüyoruz. Bu cami belki Saraybosna’nın ilk veya ikinci camisidir. Fatih Sultan Mehmed ordusuyla birlikte kentin kalesini ele geçirince askerleri buraya camiyi yaptırıyor. Bu fetihten sonra şehrin gelişmesi başlıyor. Çünkü fetih sırasında kasaba olan Saraybosna, Gazi İsa Bey tarafından yeniden kurularak bölgenin en gelişmiş şehri haline getirildi.” Adnan Muftareviç, Beyaz Tabya ile ilgili tüm çalışmalarını 30 Martta bitirdiklerini belirtti ve bu tarihin aynı zamanda 30 Mart 1432 tarihinde dünyaya gelen Fatih Sultan Mehmed’in doğum gününe rastladığına dikkati çekerek, ”Bu camiyi Fatih Sultan Mehmed’in manevi anısına doğum günü hediyesi olarak takdim ediyoruz” diye konuştu. Kazılarda ortaya çıkardıkları eserlerin geleceğiyle ilgili kentin idarecilerinin karar verdiğini, kendilerinin sadece bu eserleri ortaya çıkarma yönünde görevleri olduğunu ifade eden Muftareviç, ”Ancak yasa gereği bulduğumuz bu eserlerin üzerine başka bir şey yapılması mümkün değildir. Eski haline getirilmesi ise kentin idarecilerinin takdirindedir” dedi.
(tuicakademi, Anadolu Ajansı, Ömer Çetres)
