Soğuk Savaş döneminde bloklar arası ilişkilerde görülen yumuşamanın da etkisiyle soğuk savaş koşullarındaki Avrupa’nın bölünmüşlüğüne son verilmesi, güvenlik ve istikrarın sağlanması ve katılan devletlerarasında bu amaca yönelik işbirliğinin geliştirilmesi düşüncesiyle 1973-1975 yılları arasında 35 ülkenin katılımıyla Avrupa’da Güvenlik ve İşbirliği Konferansı (AGİK) düzenlenmiştir.
Konferans sonucunda Devlet ve Hükümet Başkanları tarafından imzalanan Helsinki Nihai Senedi, Örgütün temel belgesi niteliğindedir. Siyasi bağlayıcılığa sahip Helsinki Nihai Senedi, çeşitli askeri güven ve güvenlik artırıcı önlemlerin (GGAÖ) yanı sıra ekonomik, bilimsel, teknolojik, çevresel ve insani konularda işbirliğini öngörmekte ve Örgütün kapsamlı güvenlik konseptinin temelini oluşturmaktadır.
35 imzacı devlet arasındaki ilişkilere rehberlik edecek 10 temel ilke ortaya konmuştur. Bunlar:
• Egemen eşitlik ve egemenliğe saygı,
• Kuvvet kullanmaktan veya kuvvet kullanma tehdidinden kaçınma,
• Sınırların ihlal edilmezliği,
• Devletlerin toprak bütünlüğünün korunması,
• Anlaşmazlıkların barışçıl yollardan çözümü,
• İçişlerine karışmama,
• İnsan hakları ve temel özgürlüklere saygı,
• Halkların eşit haklardan ve kendi kaderlerini tayin hakkından yararlanması,
• Devletlerarasında işbirliği,
• Uluslararası hukuktan doğan yükümlülüklerin iyi niyetle yerine getirilmesi.
AGİT’in temelini oluşturan Helsinki Nihai Senedinde; katılımcı devletlerin karşılıklı ilişkilerinde izleyecekleri temel ilkelerdir. Bunların başında devletlerin egemen eşitliği, sınırların dokunulmazlığı, içişlerine karışmama, toprak bütünlüğüne ve insan haklarına ve temel özgürlüklere saygı yer almaktadır. İnsan hakları ve temel özgürlüklere saygının, güvenliğinde bir unsuru haline getirilmesi, Sovyetler Birliği’nin ve komünist sistemin çözülmesinde etkili bir araç olmuştur.
Helsinki Nihai Senedi 3 temel bölüme ayrılmıştır:
1. Avrupa güvenliği ile ilgili sorunlar
2. Çevre, teknoloji, bilim ve ekonomi alanlarında işbirliği
3. İnsan haklarının geliştirilmesi
Nihai Sened, siyasi diyaloğu sürdürmek, işbirliğini geliştirmek için yeni standart ve normlar koyacak AGİT antlaşmalarının uygulanmasını gözden geçirecek düzenli olarak izleme toplantıları düzenlenmesini de karara bağlamıştır. İzleme toplantıları Belgrad, Madrid ve Viyana’da yapılmıştır. Bu toplantılara katılan devletler, insan hakları ve devletlerarasında güveni artırıcı önlemler konusunda yeni yükümlülükleri kabul etmişlerdir. Bu toplantılara ilave olarak demokratik kurumlar, insan hakları, sorunların barışçıl çözümü, çevre, medya, bilim, kültür ve ekonomik işbirliği gibi spesifik konularda uzmanlar toplantısı gerçekleştirilmiştir.
AGİT’in görevi doğu ve batı arasında çok taraflı bir müzakere ve diyalog forumu olarak belirlenmiştir. 1975’den 1990’a kadar AGİT, yeni yükümlülüklerin ele alındığı ve uygulamaların gözden geçirildiği bir dizi konferans ve toplantılar şeklinde devam etmiştir. AGİT, güvenliğin üç boyutunda ilke, norm ve standartlar geliştirmekte, yükümlülüklerin uygulanma durumlarını izlemekte, esnek müzakere ve siyasi diyalog forumu teşkil etmekte, ayrıca katılımcı devletlerin demokratikleşme, hukukun üstünlüğü ve insan haklarına saygı alanlarındaki çabalarına destek ve yardım işlevi görmektedir.
Kuruluş aşamasında çift kutuplu dünya düzeninde Doğu ile Batı arasında bir danışma ve uzlaşma platformu olarak tasarlanan AGİK, 1990’ların başında ideolojik kamplaşmanın son bulmasıyla yeni dönemin risk ve tehditlerine cevap verecek bir adaptasyon süreci içine girmiştir. 1990 yılında düzenlenen Paris Zirvesinde, “Yeni bir Avrupa için Paris Şartı” kabul edilmiştir.
AGİK, ülke içi ve devletlerarası çatışmaların arttığı bu yeni dönemde gelişmelere karşılık verebilmek amacıyla hızlı bir kurumsallaşmaya gitmiş, ayrıca çeşitli ülkelerde alan misyonları tesis etmiştir. Örgüt, 1994 Budapeşte Zirvesinde alınan kararla Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) adını almıştır.
AGİT’in, 1990’larda çeşitli ülkelerde yürüttüğü kriz yönetiminden çıkartılan dersler ışığında, 1999 İstanbul Zirvesinde Soğuk Savaş sonrası güvenlik tehditlerini ele alan “Avrupa Güvenlik Şartı” kabul edilmiştir.
21. yüzyıla girerken AGİT, 1990’lardaki çatışmalardan yıkımla çıkmış ülkelere demokratik kurumların inşası, hukukun üstünlüğünün sağlanması ve ekonomik kalkınmanın teşvikinde yardımcı olmaya dönük çalışmalarına ağırlık vermiştir. Örgütün çalışmalarının uzun dönemli proje yardımına kayması, faaliyetlerinde denge sağlanması çağrılarını da beraberinde getirmiştir. Bunun yanı sıra, iki kutuplu dünya düzeninin sona ermesini müteakip konvansiyonel savaşın Avrupa kıtasının istikrar ve güvenliğine yönelik öncelikli tehdit olmaktan çıkması, buna mukabil, 11 Eylül saldırıları sonrası asimetrik risk ve tehditlerin ön plana gelmesi üzerine silahların kontrolü ile GGAÖ konuları gündemdeki yerini kaybetmiştir. Keza, AGİT’in bir bölgesel güvenlik örgütü olarak çözmekle yükümlü olduğu ihtilafların (G. Osetya, Transdinyester ve Y. Karabağ) çözüm süreçlerinde somut ilerleme sağlanamaması, Örgütün işlevi ve rolüne ilişkin katılımcı ülkeler arasındaki görüş ayrılıkları Örgütün etkinliği ve rolünün yeniden değerlendirilmesi ihtiyacını doğurmuş ve Örgüt içinde bu doğrultuda bir süreç başlatılmıştır. Bu çerçevede Örgütün reformu konusu gündemin üst sıralarında yer almıştır.
21. yüzyılda karşılaşılan tehditlerin çok boyutlu ve karmaşık nitelik arz etmesi, katılımcı ülkeleri 2003 Maastricht Bakanlar Konseyinde “21. Yüzyılda Güvenlik ve İstikrara Yönelik Tehditlere Yönelik AGİT Stratejis”ni kabul etmeye sevk etmiştir.
1-2 Aralık 2010 tarihleri arasında düzenlenen AGİT Astana Zirvesinde, yükümlülüklere bağlılık katılımcı devletlerce teyit edilmiştir.
AGİT’in kurucu üyeleri arasında yer alan Türkiye, Örgütün tüm boyutlarında (siyasi-askeri, ekonomi-çevre, insani boyut) aktif ve yapıcı bir tutum sergilemektedir. Bu çerçevede ülkemiz, terörizm, polis faaliyetleri, sınır güvenliği ve yönetimi, ekonomi ve çevre konuları, hoşgörü ve ayrım gözetmeme, göç ve entegrasyon, insan ticaretiyle mücadele gibi alanlar başta olmak üzere AGİT çalışmalarına katkıda bulunmaktadır.
Rukiye Eroğlu
TUİÇ Stajyeri
Kaynakça
1) Web adresi: http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ve-avrupa-guvenli-ve-isbirligi-teskilati-_agit_.tr.mfa, Erişim Tarihi: 13.02.2014.
2) Web Adresi: http://www.osce.org/, Erişim Tarihi: 13.02.2014
3) Web Adresi: http://www.wikipedia.org/, Erişim Tarihi: 13.02.2014
