Globalleşme olgusu ekonomik, siyasi ve sosyal alanlarda özellikle son çeyrek yüzyılda etkisini hızla artıran önemli bir gelişme olmuştur. Günümüzde dünyanın her bölgesi, her türlü bilimsel disiplin ve bütün iş sahaları, kısaca insana dair her konu, küreselleşme sonucunda şekil değiştirir bir duruma gelmiştir. Bu süreçte hiç şüphesiz en dikkate değer konulardan biri ekonomik birliklerdir. Bunlar; Avrupa Birliği, ASEAN, Afrika Birliği, APEC, Benelüks, COMECON vb.
Bu ekonomik birliklerden Avrupa Birliği sadece ekonomik kalkınma amaçlı hareket etmemiş, insan hakları da dahil olmak üzere bir çok konuyla ilgilenen ulus-üstü bir yapılanma haline gelmiştir. Bu makalede,1994 yılında Avrasya Birliği Projesi olarak açıklanan ve Avrupa Birliği temelli bir ilerleme kaydedeceğini belirten yeni bir ekonomik birliğin ortaya çıkışı incelenecektir. Avrupa Birliği ve Avrasya Birliği’nin karşılaştırmalı olarak kurulum süreci ele alınacaktır.
Avrasya Birliği; 1994 senesinde Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev’in “ortak pazar” fikriyle başlayan; Rusya, Kazakistan ve Belarus devlet başkanları önderliğinde kurulması planlanan birliktir. 2000 yılında Rusya, Kazakistan, Belarus, Kırgızistan ve Tacikistan’ın katılımıyla Avrasya Ekonomik Topluluğu kurulmuş, topluluk 01 Ocak 2010 tarihinde ise Rusya, Kazakistan ve Belarus arasında yapılan yeni bir anlaşma ile Avrasya Gümrük Birliği’ne dönüşmüştü. 29 Mayıs 2014 tarihinde atılan imzayla Avrasya Ekonomik Birliği olarak anılmaya başlanacak topluluğun gümrük birliği prosedürlerinin tam olarak hayata geçirilmesiyle birlikte 2015 yılından itibaren Avrasya Birliği olarak Avrupa Birliğine rakip olması hedefleniyor.
Avrasya Birliğinin kurulum aşamasını incelerken rakip görülen Avrupa Birliği’nin nasıl kurulduğuna bakılması gerekmektedir.
İkinci Dünya Savaşı sonrasında Avrupa’da bütünleşme yönünde muhtelif görüşler ortaya çıkmıştır. Aradan geçen süre, bu görüşlerden, “ulus-üstü” nitelikli bir yapılanmayı öngören ve bugünkü Avrupa Birliği’nin çekirdeğini oluşturan “Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu”nun isabetli bir girişim olduğunu ortaya koymuştur. 9 Mayıs 1950 tarihinde, Fransa Dışişleri Bakanı Robert Schuman’ın Avrupa Devletlerine yaptığı tarihi çağrı özünde, Batı Avrupa’daki kömür ve çelik kaynaklarının üye devletler ve ulus-üstü yetkilerle donatılmış bir yüksek otorite tarafından yönetilmesini ve bu alanlarda uygulanmakta olan gümrük vergilerinin kademeli olarak kaldırılmasını önermiştir.
Bu çağrı, 18 Nisan 1951 tarihinde Fransa, Almanya, İtalya, Belçika, Lüksemburg ve Hollanda tarafından Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu’nu kuran Antlaşmanın imzalanmasıyla, bütünleşme yönündeki ilk meyvesini vermiştir. Antlaşma, sektörel nitelikli olmakla birlikte esasen, Avrupa içinde ekonomik sınırların kaldırılarak, daha sonra geniş bir alanda sağlanacak ekonomik ve siyasi bütünleşmenin de ilk adımını oluşturmuştur.
Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu, Avrupa Ekonomi Topluluğu ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu; Avrupa’da siyasal, ekonomik bir birliktelik için kurulmuştur. Füzyon Anlaşmasıyla birlikte bu üç topluluk bir isim altında toplanmış ve Avrupa Topluluğu olmuştur. Kendi aralarında ortak pazar ve serbest ticaret için Gümrük Birliği Anlaşmasını imzalamışlardır. Maastricht Anlaşması ile kendine üç yönlü bir gidiş haritası belirleyen Avrupa Birliği; parasal ve ekonomik birlik, ortak dış politika ve güvenlik politikası, adalet ve iç işleri alanında işbirliğini hedeflemiştir.
Bu iki birliği karşılaştırmalı olarak değerlendirilirken; kurulduğu ortam, kuruluş amacı, birliklerin kurulmasına öncü olan devletlerin durumu, örgütsel yapıları, ekonomik gelişimleri, gümrük birlikleri ele alınacaktır.
Avrasya Birliği, Çin’in yayılmacı ekonomik yatırımlarına karşı kurulurken, Avrupa Birliği, Rusya’nın yayılmacı komünist politikasına karşı kurulmuştur. Çin, Asya bölgesinde kendine bir açık pazar oluşturmak istemektedir, eski Sovyet kontrolünde olan bu bölge Çin’in ekonomik hakimiyet isteğini engellemek için böyle bir birliktelik kararı almıştır. Asya Bölgesi üç büyük güç olan ABD, Rusya ve Çin için önemli bir bölgedir. Bu üç büyük devletin Orta Asya’yı parçalamak değil, tek bir sosyoekonomik, kültürel ve jeopolitik mekan haline getirmek amaçları vardır. Bu amaç için üç devlette bölgeye yatırımlar yapmaktadır.
Avrupa Birliği’nin kurulduğu döneme bakılacak olunursa; Adolf Hitler’in Avrupa’da üstün ırk (Almanlar) politikası uyguladığı, Rusya’nın tüm Avrupa’yı komünist rejim haline getirmeye çalıştığı bir dönem ile karşılaşılır. Avrupa Birliği, Marshall planının amacı olan ABD’ye ekonomik bağımlığın önlenmesi, Avrupa içi bölgesel savaşların önlenmesi, Rusya’nın yayılmacı politikasının önüne set çekilmesi ve siyasal bütünlükle birlikte bölgesel kalkınma amacı güderek kurulmuştur.
Avrasya Birliği sadece ekonomik kalkınmayı hedefleyen, Çin’in ve ABD’nin ekonomik yatırımlarını önlemek için kurulmuştur. Avrupa Birliği’nde Almanya güçlü aktör portresi çizerken Avrasya Birliğine bakıldığında bu güçlü aktörün Rusya olduğu görülmektedir. Almanya’nın Dünya’nın en büyük kömür rezervine sahip olması önemli etkenlerdendir. Fransa ile Almanya öncelikli olmak üzere üyeler arasında kömür ve çelik endüstrilerinin yönetimini bir araya getirmek amaçlandı. Buradaki asıl amaç, dönemin en önemli sanayi hammaddeleri olan kömür ve çelikten doğabilecek herhangi bir uyuşmazlığın önlenmesi ve buna bağlı olarak iki ülke arasındaki olası bir savaşın engellenmesidir. Avrasya’da Rusya’nın güçlü aktör olması geçmişine dayanır; Sovyetler Birliğinde ve sonra Bağımsız Devletler Topluluğunda önemli bir etki alanına sahip olmuştur. Son zamanlarda BDT üzerinde etkisi azalmaya başlamıştır, böyle bir projeyle bölgenin en gelişmiş ülkesi olan Kazakistan’ı da yanına alarak dünyada enerji hakimiyetini sağlamayı amaçlamaktadır.
Örgütsel yapılarına bakıldığı zaman; Avrupa Birliği’nin kurulumunu tamamlamış olduğu, Avrasya Birliği’nin ise kurulum aşamasında olduğu göz ardı edilmemelidir. Avrupa Birliği Maastricth Anlaşması ile kendine üç yönlü bir gidiş haritası çizmiş ve gelişimini, örgütlenmesini buna uygun düzenlemiştir. Parasal ve ekonomik birlik için; ekonomik sosyal komite ve Avrupa yatırım bankasını kurmuştur. Ortak dış politika ve Güvenlik politikası için; Avrupa komisyonu, Avrupa parlamentosu, bakanlar konseyi, bölgeler komitesi kurulmuştur. Adalet alanında; adalet divanı ve Sayıştay kurulmuştur. Avrasya Birliği’nin belirlenen böyle bir yol haritası yoktur, fakat Avrupa Birliği örgütlenmesine paralel yapılar kurulmuştur. Adalet alanında; topluluk mahkemesi kurulmuştur. İç işleri ve ortak dış politika için; Avrasya komisyonu, devletlerarası konsül, entegrasyon komitesi ve sürekli temsilciler komisyonu, sekretarya ve parlamentolar arası asamble kurulmuştur. Avrasya Birliği kurulum aşamasında olduğu için parasal ve ekonomik birlik açısından bir örgütlenme görülmemektedir. Avrasya Ekonomik Alanı adı altında örgütsel yapının genişlenmesi beklenmektedir.
Avrasya Birliği ve Avrupa Birliğine üye ülkeler aralarında Gümrük Birliği Anlaşması imzalamışlardır. İki birlik için de gümrük birliğinin birçok avantajı vardır; üye ülkeler arasında gümrüksüz ticaret yapılabilecek ve vergiden muaf olacaklar, ithal maddeleri daha ucuza alacaklar, mal ve sermayenin serbest dolaşımı sonucu üye ülkeler arası yatırım artacak ve vizesiz geçiş hakkı sonucu diğer ülkelerde çalışma olanakları artacaktır. Avrupa Birliği’nin 1968 den beri, Avrasya Birliği’nin 2010 dan beri uyguladığı bu anlaşma sonuç vermiş ve iki birlik dünya piyasasında şöyle yer almıştır;
Avrasya Birliği’nin her geçen gün geliştiğini ve gelecekte önemli bir güce sahip olacağını görselleştiren rakamlarda mevcuttur; 2010 yılı verilerine göre Avrasya Birliği (Rusya, Belarus, Kazakistan) ülkelerinin GSMH 1.680 $ milyarı bulurken, 17 Euro Bölgesinin toplam GSMH 12.200 $ milyar olarak açıklanmıştır. Bu durum Avrasya Birliği’nin oluşumu ve gelişimi ile ilgili önemli bir gösterge olmaktadır. Bugün Almanya da dahil olmak üzere pek çok Avrupa ülkesi enerji (özellikle doğalgaz) ihtiyacını Avrasya ülkelerinden karşılamaktadır. Bu bağlamda tamamlanmış Avrasya Birliği dünya doğalgaz rezervinin %33’ünü kontrol gücüne sahip olacaktır (Rusya şu an %25’ine sahiptir).
Bu tabloya baktığımızda da önümüzde Avrupa Birliği’ni (gerek yapısı gerek de yaşanan krizler ile) örnek alan Avrasya Birliği’nin önümüzdeki süreçte gerekli koşuları sağladığı takdirde Avrasya coğrafyasında güçlü bir ulus-üstü birlik olarak çıkacağı söylenebilir.
Dilruba Kurut
TUİÇ Stajyeri
Kaynakça
1) Dedeoğlu, Beril, Dünden Bugüne Avrupa, İstanbul, 2003
2) Kızılırmak, Burça; Erhan, Çağrı; Senemoğlu, Deniz, Avrupa Birliği Temel Konular, Ankara,2011
3) Web Adresi: http://www.abbilgi.eu/web/Portals/0/docs/pdf/AB_nasil_calisir_FULL.pdf Erişim tarihi: 08.07.2014
4) Web Adresi: http://w2.anadolu.edu.tr/aos/kitap/IOLTP/2292/unite09.pdf Erişim tarihi; : 08.07.2014
5) Web Adresi: http://www.dunyabulteni.net/avrasya-birligi/284246/avrasya-ekonomik-birligi-2015te-faaliyette Erişim tarihi:08.07.2014
6) Web Adresi: http://www.dunyabulteni.net/avrasya-birligi/296825/avrasya-birligi-icin-kritik-esik Erişim tarihi:08.07.2014
7) Web Adresi: http://www.dunyabulteni.net/haber-analiz/300842/ucuncu-imparatorluk-yolunda-avrasya Erişim tarihi:08.07.2014
8) Web Adresi: http://orasam.manas.kg/index.php/tr/home-5/16-uncategorised-tr/410-orasam-avrasya-ekonomik-toplulugu-eurasec-guemruek-birligi-kazakistan-n-tecruebesi-ve-k-rg-zistan-n-yoenelisi-i-cal-stay Erişim tarihi:08.07.2014
9) Web Adresi: http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=105 Erişim tarihi:08.07.2014
10) Web Adresi: http://turkkyrgyz.com/haber_detay.asp?haberID=299Erişim tarihi:08.07.2014
11) Web Adresi: http://www.abuzmanlari.org.tr/web/docs/pdfs/TARIC.pdf Erişim tarihi: 08.07.2014
12) Web Adresi: http://www.aa23.org/2014/05/30/avrasya-birligi-kuruldu/ Erişim tarihi:08.07.2014
13) Web Adresi: http://manas.edu.kg/index.php/en/component/content/article/3055-avrasya-ekonomik-topluluu-eurasec-guemruek-birlii- Erişim tarihi:08.07.2014
14) Web Adresi: http://akademikperspektif.com/2012/02/03/rusyanin-avrasya-birligi-projesi-ve-turkiye/ Erişim tarihi:08.07.2014
15) Web Adresi: http://www.surecanaliz.org/makale/rusyanin-avrasya-birligi Erişim tarihi:08.07.2014
16) Web Adresi: http://akademikperspektif.com/2013/12/20/avrupa-birligi-perspektifinde-turkiye/ Erişim tarihi:08.07.2014
17) Web Adresi: http://politikaakademisi.org/ab-eski-sovyet-cografyasi-politikasi-degisir-mi-bolum-2/ Erişim tarihi:08.07.2014
18) Web Adresi: http://politikaakademisi.org/abd-rusya-cin-buyuk-ucun-orta-asya-savasi/ Erişim tarihi: 08.07.2014
