Özet
Tarihin birçok döneminde sınır ve yetki alanı anlaşmazlıkları karşımıza çıkmaktadır. Örneğin; Japonya ve Rusya arasındaki Kuril Adaları anlaşmazlığı, Tacikistan ve Kırgızistan arasındaki sınır sorunu, Çin ve Hindistan arasındaki sınır sorunu, Çin ile Japonya arasındaki Senkaku / Diaoyu Adaları’nın yetki alanı sorunu…
Senkaku / Diaoyu Adaları sorunu, 1960’lı yılların sonunda gün yüzüne çıkmıştır. Bu adaların bu kadar önemli olmasının altında; bölgedeki zengin petrol kaynaklarının varlığı, adanın deniz ticaret geçiş güzergahı olması sebebiyle sahip olduğu stratejik konum gibi sebepler yatmaktadır. Bu soruna taraf olan devletler, yetki alanı iddialarını çeşitli tarihsel argümanlara dayandırmakta ve konu ile ilgili izledikleri politikaları kararlılıkla sürdürmektedir.
Soğuk Savaş ile oluşan tek kutuplu dünya düzeninde, başat güç konumundaki Amerika Birleşik Devletleri’ne rakip olma potansiyeli taşıyan Çin’in 2000’li yıllardan itibaren boy göstermesiyle birlikte Amerika Birleşik Devletleri de dikkat ve ilgisini bu bölgeye yöneltmiştir. Tüm bunların neticesinde bölgedeki herhangi bir uyuşmazlık, kriz veya sorunun seyri sadece bölgesel değil küresel ölçekte de etki doğuracaktır.
Anahtar Kelimeler: Senkaku, Diaoyu, Çin, Japonya, Amerika Birleşik Devletleri.
Abstract
In many periods of history, we encounter border and territorial disputes. For example; the Kuril Islands dispute between Japan and Russia, the border problem between Tajikistan and Kyrgyzstan, the border problem between China and India and the territorial dispute between China and Japan Senkaku / Diaoyu Islands…
The question of the Senkaku/Diaoyu Islands came to light in the late 1960s. The reason why the problem is so important is that the existence of rich oil resources and the islands’ maritime trade transit route have very strategic positions. The states which are parties to this problem found their territorial claims on various historical arguments and resolutely continue their policies on the subject.
In the unipolar world system formed by the Cold War, the United States of America has turned its attention and caution to this region with the emergence of China since the 2000s, which has the potential to rival the United States of America, which is the dominant power. As a result of all these, the course of any conflict, crisis, or problem in the region will have an impact not only on a regional but also on a global scale.
Keywords: United States of America, China, Japan, Senkaku, Diaoyu.
Giriş
Japonya ile Çin arasındaki yetki alanı tartışmalı olan adaların Japonca ismi Senkaku, Çince ismi ise Diaoyu’dur. Bu çalışmada tarafsızlık adına, adaların iki ülkedeki ismi de birlikte kullanılacaktır. Senkaku / Diaoyu Adaları 5 küçük adacık ve 3 kaya parçasından oluşmaktadır. Adaların toplam alanı yaklaşık 7 km²’dir ve beş adacıkta da yaşam bulunmamaktadır (Çakan, 2020).
Bu adalar Güney Çin Denizi’nde; Japonya toprağı olan Okinawa Adası’nın güneyinde, Çin’in doğusunda, Tayvan’ın ise kuzeyindedir. Okinawa Adası’na 410 km, Çin ana karasına 330 km ve Tayvan’a 170 km uzaklıktadır (Çelik, 2017). Her ne kadar adaların yetki alanı sorunu üç devlet arasında gibi görünse de gerek Çin’in ‘‘Tek Çin politikası’’ gerekse Tayvan ve Çin’in bu konuda müşterek hareket etmeleri sebebiyle esas çekişme Çin ve Japonya arasında yaşanmaktadır.
Senkaku / Diaoyu Adaları’nın egemenliği 1895 yılına kadar Çin’deydi. 1895 yılında Japonya’nın işgaliyle birlikte adalardaki egemenlik 1945 yılına kadar Japonya’ya geçmiştir. Japonya’nın İkinci Dünya Savaşı’nı kaybetmesiyle beraber adalardaki egemenlik Amerika Birleşik Devletleri’ne (ABD) geçmiştir. 1971 yılına geldiğimizde ise ABD, Okinawa Geri İade Anlaşması’nı meclisinde onaylamış ve bu antlaşma ile 1972 yılında ile Senkaku / Diaoyu Adaları’nın egemenliğini tekrar Japonya’ya devretmiştir (Finney, 1971).
1969 yılında Birleşmiş Milletler Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu’nun (ESCAP) yayınladığı rapora göre adaların çevresinde zengin petrol ve doğalgaz yataklarının olduğunun belirtilmesiyle iki ülke arasındaki adalar sorununun temelleri atılmıştır.
1. Adaların Stratejik Önemi
Doğu Çin Denizi gerek balıkçılık gerekse yeraltı kaynakları açısından oldukça zengin bir bölgedir. Bu etkenlerin yanı sıra adaların ticaret geçiş güzergahı üzerinde olması da adaların stratejik önemini arttırmaktadır.
Senkaku / Diaoyu Adaları üzerinde egemenlik sağlayan devlete 12 millik karasuları ve 200 millik münhasır ekonomik bölge (MEB) hakkı sağlamaktadır (Kur, 2014). Bu MEB alanı içerisinde zengin petrol ve doğalgaz kaynaklarının olduğu 1969 yılında Birleşmiş Milletler Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu’nun yaptığı araştırmalar sonucu hazırladığı raporda aktarılmıştır. Senkaku / Diaoyu Adaları çevresinde 100 milyar varil petrol ve 200 milyar metreküp doğalgaz varlığından söz edilmiştir (Blanchard, 2000). Bu çalışmanın yapıldığı 29 Temmuz 2022 tarihindeki güncel petrol fiyatları baz alındığında 100 milyar varil petrolün yaklaşık değeri 11 trilyon ABD dolarıdır.
ABD’nin, Asya-Pasifik bölgesinde özellikle Çin’e karşı artan ve artırılması planlanan faaliyetleri, Çin – Tayvan anlaşmazlığındaki belirsizlikler gibi güncel sorunlar sonucunda adalardaki egemenlik meselesi daha da önem kazanmaktadır.
2. Çin’in Egemenlik İçin Tarihsel Dayanakları
Çin’in günümüzde adalar üzerindeki hakimiyet iddialarına oluşturduğu dayanaklar 1500’lü yıllara kadar gitmektedir. Örneğin, Ming İmparatoru 1532 yılında aralarında Chen-Kan’ın da yer aldığı 10 elçiyi, kendisine bağlılığını bildiren Ryukyu Krallığı’na göndermiştir. Chen-Kan yolculuk sırasında yaşadıklarını yazdığı günlüğünde şöyle belirtmektedir: “Pingjia Dağı’nın ardından Diaoyu Adası, Huangwei Adası ve Chiwei Adası’nı geçtik, normalde üç günde gideceğimiz mesafeyi bir günde aldık. Ryukyu Krallığı’na ait Kume Tepe’si de on birinci günün akşamında göründü” (Lohmeyer, 2008). Chen-Kan günlüğünde, Senkaku Adaları’nın ‘‘Diaoyu’’ ismini taşıması ve bu adaların Ryukyu Krallığı’na ait olmadığını öne süren bilgiler aktarması, Çin tarafının egemenlik iddialarında temel dayanak noktalarından biri olmuştur.
Çin’in tarihsel olarak bir diğer dayanağı ise 1561 yılında Ryukyu Kralı’nın vefatı ile elçilik görevine yeni atanmış olan Kuo Hu Lin’in yazdığı ‘‘Chiyu zhe, jie Liuqiu difang shan ye’’ isimli belgede ‘‘jie’’ yani ‘‘sınır’’ ifadesinin kullanılmasıdır (Lohmeyer, 2008).
Japonya, Çin’in bu tarihsel dayanaklarını, belgelerin esas kaynaklarını incelediklerinde yetki alanıkonusunda yeterli bir delil olmadığını ve adaların Japonya’ya ait olduğunu savunmaktadır.
3. Japonya’nın Egemenlik İçin Tarihsel Dayanakları
Japonya’nın adalara olan bakışı tarihsel olarak ele alındığında sadece 13 yıl hüküm süren Toyotomi Hideyoshi’nin 1590 yılında tüm Japon derebeyliklerini tek bir çatı altında toplamak istemesiyle değişmiştir. Hideyoshi bu isteği doğrultusunda Ryukyu Krallığı’nı vergiye bağlamış adaları ise egemenliği altına almıştır (Çakan, 2020).
1894-1895 yıllarına geldiğimizde Çin ve Japonya arasında yaşanan 1. Çin – Japon Savaşı’nda zafer elde eden Japonya, imzalanan Şimonoseki Anlaşması ile adalarda resmi olarak egemenlik sağlamıştır. Japonya, bu kazanımın ardından adaları 1845 yılında ziyaret etmiş olan Belcher’in ‘sivri tepeler’ tasvirinden esinlenerek adalara ‘sivri tepeli çadırlar’ anlamına gelen ‘Senkakus’ adını koymuştur. Ocak 1895’te Şimonoseki Antlaşması’nın imzalanmasından önce alınan Bakanlar Kurulu Kararını takiben, Japonya Hükümeti Senkaku Adaları’nı Okinawa Eyaleti’ne dahil ettiğini ve Adalara sürekli olarak Okinawa Eyaletinin bir parçası olarak yaklaşıldığını öne sürmektedir (Japonya Dışişleri Bakanlığı, 2016).
Japonya Dışişleri Bakanlığı’nın açıklamalarına göre Senkaku / Diaoyu Adaları hem ıssızdır hem de adalar üzerinde Çin’in Ming Hanedanlığına dair hiçbir iz bulunmamaktadır. Bu gerekçeyle Japonya, adaların ‘‘terra nullius’’ statüsünde olduğunu, yani hiçbir devletin yönetiminde olmadığını iddia etmektedir (Japonya Dışişleri Bakanlığı, 2016). Sayılan tüm gerekçe ve gelişmeler sebebiyle Senkaku / Diaoyu Adaları’nı topraklarına katan Japonya, yaptığı hamlenin uluslararası hukuka uygun bir şekilde gerçekleştiğini savunmaktadır.
Japonya; Çin’in tarihsel dayanaklarında kullandığı kaynakların yetersiz olması, bölgede petrol kaynakları olduğu tespit edilene kadar Çin’in hiçbir hak iddia etmemesi, 1951’de imzalanıp 1952’de yürürlüğe giren San Francisco Barış Antlaşması ile adaların ABD kontrolüne geçişine itiraz edilmemesi ve Çin’in yayınladığı resmi haritalarda adalar için Diaoyu yerine Senkaku adının kullanılması gibi sebepler neticesinde adaların Japonya’ya ait olduğunu ileri sürmektedir (Çakan, 2020).
4. İkinci Dünya Savaşı ve Ertesinde Adaların Durumu
Japonya 1931 yılında Mançurya’yı işgale başlamış, 1932 yılında ise Mançurya’nın tamamında hakimiyet sağlamıştır. Bu işgal karşısında Çin, Milletler Cemiyeti’ne başvurmuş fakat bir sonuç alamamıştır. İlerleyen süreçte ise ‘‘kukla devlet’’ olarak anılan Mançuko Devleti, Japonya himayesinde kurulmuştur (Sander, 2018: 70-71).
Çin’in iç istikrarsızlığından faydalanan Japonya 1937 yılında başlayan 2. Çin – Japon Savaşı’nı başlatmıştır. 1939 yılında ise Doğu Çin sahili ve Güney Çin Denizi’ndeki adalar Japonya tarafından işgal edilmiştir. Japonya’nın bu işgali 7 Aralık 1941 tarihinde ABD’ye yapılan Pearl Harbor Saldırısı ile durmuştur.
27 Kasım 1943 tarihinde ABD Başkanı Franklin D. Roosevelt, Birleşik Krallık Başbakanı Winston Churchill ve Tayvan’ın Başkanı Çan Kay Şek, Kahire Bildirgesi’ni imzalamak için bir araya geldi (Suganuma, 2000). Bu bildirgeye göre; Japonya’nın 1914’ten beri işgal ettiği ve ele geçirdiği Pasifik’teki tüm adalardan çıkarılacak; Mançurya, Formosa Adaları ve Pescadores Adaları gibi Çinlilerden aldığı tüm toprakları Çin’e geri verecektir (Japonya Ulusal Diet Kütüphanesi, 2003-2004).
1945 yılında düzenlenen Potsdam Konferansı’nda Japonya’nın teslim olması istenmiş ve Kahire Bildirgesi’ndeki kararların uygulanacağı kararlaştırılmıştır. Konferanstan sonra Japonya’nın Hiroşima ve Nagazaki kentlerine ABD tarafından atom bombası atılmıştır. Bu saldırı sonucunda Japonya Hükümeti teslim olduklarını radyodan ilan etmiştir (Hart, 2020: 968). Japonya hükümeti yetkilileri 2 Eylül 1945 tarihinde Amerikan zırhlısı Missouri’de teslimiyet belgesini imzalamıştır. Bu teslimiyet ile Japonya, Çin’den ve Tayvan’dan almış olduğu topraklar üzerindeki egemenliklerinden resmen vazgeçmiştir.
2. Dünya Savaşı sonrası 8 Eylül 1951 tarihinde imzalanan San Francisco Barış Antlaşması’nın 2. maddesi gereğince Japonya: Kore’nin bağımsızlığını kabul ederek Quelport, Port Hamilton, Degelet, Formosa, Pescadores, Spratly, Paracel, Kuril, Sahalin Adaları’ndan ve Sahalin’e bitişik adalardaki tüm hak, iddia ve taleplerinden vazgeçmiştir (Resmi Gazete 8112 (17 Mayıs 1952), Kanun No. 5935, md.2).
Aynı antlaşmanın 3. maddesi gereğince ise Japonya: 29 derece kuzey enleminin güneyindeki Nansei Shoto’nun (Ryukyu ve Daito adaları da dahil), Nanpo Shoto Adası’nın (Bobin Adası, Rosario Adası ve Volcano Adaları dahil) Güneyinde, Parece Vela ve Marcus adaları da dahil olmak üzere, bu adalardaki idari yönetime, yargı yetkisine ve adaların karasularını kullanma hakkına ABD’nin sahip olacağını kabul etmiştir (Resmi Gazete 8112 (17 Mayıs 1952), Kanun No. 5935, md.3).
1952 yılında imzalanan Taipei Antlaşması ile San Francisco Barış Antlaşmasının 2. maddesi tekrar edilmiştir. Ek olarak, Taipei Antlaşması’nın 4. maddesinde Japonya ve Çin arasında 9 Aralık 1941 tarihinden önce yapılan tüm antlaşma ve sözleşmelerin geçersiz hale geldiği belirtilmektedir (Tayvan Belgeleri Projesi, 1952).
Birleşmiş Milletler Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu’nun 1969 yılında yaptığı araştırmalar sonucu adaların münhasır ekonomik bölgesinde zengin petrol ve doğalgaz kaynaklarının olduğunu belirtmesiyle Japonya, kaybettiği adaları geri almak isteğiyle harekete geçmiştir.
1945 yılında Senkaku / Diaoyu Adaları’nı Koga ailesinden kiralayan ABD adalardaki egemenliğini San Francisco Barış Antlaşması ile devam ettirmiştir. ABD’nin adalardaki bu egemenliği 1971 yılına kadar sürdürmüştür. 1971 yılında yapılan Okinawa Geri Dönüş Anlaşmasının 1. maddesine göre: ABD, Ryukyu Adaları ve Daito Adaları ile ilgili olarak, 8 Eylül 1951’de Japonya ile imzalanan San Francisco Barış Antlaşması’nın 3. maddesi uyarınca Japonya lehine tüm hak ve çıkarlardan vazgeçmektedir (New York Times, 1971).
5. 2010 – 2022 Yılları Arasında Yaşanan Gerilimler
Senkaku / Diaoyu Adalarının bulunduğu bölge Soğuk Savaş sırasında, 1969 yılında yapılan araştırmalar sonucu elde edilen bulgularla bölgede zengin yer altı kaynaklarının olduğunun tespiti sonucu önem kazanmaya başlamıştır. Soğuk Savaş’ın bitişiyle beraber iki ülke arasında gelişmekte olan ekonomik ilişkilerin zarar görmemesi adına uyuşmazlık konusu bir süre -yaklaşık 10 yıl- rafa kaldırılmıştır.
2010 yılına geldiğimizde ise Senkaku / Diaoyu Adaları bölgesinde Çinli bir kaptana ait balıkçı gemisi, yaklaşık kırk dakika arayla iki Japon Sahil Güvenlik gemisi ile çarpışmıştır. Olayın üzerine Japon Sahil Güvenlik birimi, Çinli kaptan ve 14 mürettebat gözaltına almıştır. Mürettebat olayda tanık olarak sorgulanmış ve tutuklanmamış fakat kaptan çıkarıldığı mahkeme tarafınca suçlu bulunduğu için tutuklanmıştır (Lee, 2011). Yaşanan tutuklanma üzerine Çin, Japonya Büyükelçisini bir gün içinde iki kere bakanlığa çağırmış ve ardından olayın yaşandığı bölgeye, deniz kuvvetlerine bağlı bir gemi göndermiştir. Japonya’da yaşanan bu tutuklanma ve gözaltı haberleri üzerine Çin’de bazı gruplar protesto yapmaya başlamış, sosyal mecralarda milliyetçi paylaşımlar yapılmış ve böylece Japonya’ya karşı tepkiler büyümeye başlamıştır (McCurry, 2010).
Bu olaylar sırasında Japonya’da yetkili isimler tarafından yapılan açıklamalar kayda değerdir. Örneğin, Tokyo’da bir Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü ‘‘Japonya’nın çarpışmayı araştırma görevinin olduğunu’’ ve ‘‘adalar üzerindeki Japonya egemenliğinin kaçınılmaz bir gerçek’’ olduğunu söylemiştir. Aynı dönemde Japonya Kabine Yoshito Sengoku: ‘‘Konuyu yasalara uygun olarak sıkı bir şekilde ele alacağız’’ demiştir (McCurry, 2010).
Japonya Başbakanı Yoshihiko Noda, 2012’de yaptığı basın açıklamasında ülkesinin adalar üzerindeki egemenlik iddialarının altını bir kez daha çizerek adaları, sahibi olan -Japonya vatandaşı- bireylerden satın alarak kamu mülkiyetine geçirmeye çalıştıklarını açıklamıştır (Hancocks ve Mullen, 2012). Eylül 2012’ye gelindiğinde ise Senkaku Adaları’ndan üçünün (Uotsuri, Kitakojima, Minamikojima Adaları) mülkiyeti özel vatandaşlardan alınıp Japonya Hükümetine devredilmiştir (Japonya Dışişleri Bakanlığı, 2022).
Olayların ardından 2013 yılında, ABD Dışişleri Bakanı Hillary Clinton ile dönemin Japonya Dışişleri Bakanı Fumio Kishida’nın yaptığı bir basın açıklamasında Clinton’ın: ‘‘Japon yönetimini baltalamaya yönelik her türlü tek taraflı eyleme karşıyız” açıklaması da dikkat çekmektedir (Perlez, 2013).
Kyoto Sangyo Üniversitesi’ne bağlı bir enstitüde müdür olan Kazuhiko Togo adlı diplomat, yaptığı açıklamalarında şöyle diyor: ‘‘Olmak istemediğimiz bir yere sürüklendik ve zamanımız azalıyor. Kendimizi askeri olarak hazırlamamız ve aynı zamanda Tokyo ile Pekin arasındaki uçurumu kapatmak için her türlü diplomatik çabayı göstermemiz gerekiyor. Bu gerçekten bir casus belli oluyor” (Spitzer, 2012).
2022 yılına geldiğimizde ise Japonya tarafından yapılan açıklamalara göre Çin’e ait iki savaş gemisi adalar bölgesine girmiş ve bir balıkçı teknesini takip etmiştir. Ayrıca Japonya, bu iki geminin bölgede yaklaşık 64 saat kalarak son 10 yılda yaşanan en büyük ihlali gerçekleştirdiğini ileri sürmektedir. Japonya Savunma Bakanlığı daha önce yaptığı açıklamalarda ise 2022 yılı haziran ayının ilk haftalarında ‘en az’ iki Çin savaş gemisi ile bir tedarik gemisinin, Tokyo’nun yaklaşık 500 kilometre (310 mil) güneyinde görüldüğünü raporlamıştır (Ogura ve McCharty, 2022).
Sonuç
Senkaku / Diaoyu Adaları bölgesinde var olan büyük petrol ve doğalgaz kaynakları ile adaların ticaret geçiş güzergahı olması sebebiyle sahip olduğu stratejik konum Çin ve Japonya arasında gergin bir ilişki yaratmaktadır. Bu adaları hem bölgesel hem küresel olarak önemli kılan bir diğer faktör de dünyada süper güç konumunu, güçlenen Çin’e karşı korumak isteyen ABD’nin varlığıdır.
Çalışmada ele alındığı şekilde tarafların adaya yönelik bakış açılarının ve tavırlarının 1969’da yayınlanan ESCAP raporu ile değiştiği ve Okinawa Geri Dönüş Anlaşması’yla Japonya’nın kazanımlarından sonra bir gerilimi önlemek adına, Soğuk Savaş döneminin koşulları gereği konunun bir süre rafta tutulduğu görülmektedir. 2000’li yıllardan itibaren Çin’in küresel bir güç olmaya aday olacak kadar askeri ve iktisadi olarak güçlenmesi bölgedeki dinamikleri değiştirmiştir. Değişen dinamiklerin farkında olan ABD, sahip olduğu askeri gücü Asya – Pasifik bölgeye ‘‘Pivot to Asia’’ adı altında kaydırarak Çin’i dengelemeye çalışmaktadır. Bu strateji bağlamında adaların yetki alanı konusunda ABD’nin Japonya’yı desteklediği de açıkça görülmüştür.
Özellikle 2010 yılı ve sonrasında yaşanan krizlerde Japonya, bölgede kendisini taciz eden Çin’e karşı ABD’nin desteğini aldığını yetkililerin konuşmalarında belirtmiştir. ABD tarafından da 2013 yılında Hillary Clinton tarafından yapılan açıklama da bu desteğin somut örneklerinden olmuştur.
Tarafların adalar üzerindeki ısrarlı egemenlik iddiaları ve sorunun çözülmesi için uluslararası bir yargı merciine başvurma taleplerinin olmaması, Çin’in yükseliş ve güçlenişi, ABD’nin, bölgede Çin’e karşı izlediği dengeleme stratejisi ve bölgede zaman zaman yaşanan gerilimler göz önüne alındığında bölge, 21. yüzyılın sıcak çatışma alanı potansiyelini taşıyan bölgeler arasında sayılabilecektir.
Mert ELMAS
Akdeniz Üniversitesi
Kaynakça:
Blanchard, J.-M. F. (2000). The U. S. role in the Sino-Japanese dispute over the Diaoyu (Senkaku) islands, 1945-1971. The China Quarterly, 161, 95–123.
Çakan, V. (2020). Japonya ve Çin Arasında Senkaku (Diaoyu) Adacıklar Sorunu Üzerine Bir Değerlendirme. Asya Araştırmaları Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 4(1), 1-8.
Çelik, O. (t.y.). Uluslararası Hukuk Çerçevesinde Doğu Çin Denizi Senkaku/ Diaoyu Adalar Sorununun Değerlendirilmesi. Erişim Adresi: https://www.academia.edu/37489473/Assesment_of_East_China_Senkaku_Diaoyu_Islands_Crisis_Within_the_Framework_of_International_Law (Erişim Tarihi: 26.07.2021).
Finney, J. W. (1971) SENATE ENDORSES OKINAWA TREATY. Retrieved from https://www.nytimes.com/1971/11/11/archives/senate-endorses-okinawa-treaty-votes-84-to-6-for-islands-return-to.html (Erişim Tarihi: 07.07.2021).
Google. (2021). Google Maps. Erişim Adresi: https://www.google.com/maps (Erişim Tarihi: 13 Temmuz 2021).
Hancocks, P. ve Mullen, J. (2012). Japan in final stages of talks to buy disputed islands, prime minister says. Erişim Adresi: https://edition.cnn.com/2012/09/07/world/asia/japan-noda-interview/index.html (Erişim Tarihi: 1.07.2022).
Hart, Basil L. (2020). İkinci Dünya Savaşı Tarihi. (çev. K. Bağrıaçık). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Japonya Dışişleri Bakanlığı. (2022). Trends in China Coast Guard and Other Vessels in the Waters Surrounding the Senkaku Islands, and Japan’s Response. Erişim Adresi: https://www.mofa.go.jp/region/page23e_000021.html (Erişim Tarihi: 29.06.2022).
Japonya Dışişleri Bakanlığı. (2016). Senkaku Islands Q&A. Erişim Adresi: https://www.mofa.go.jp/region/asia-paci/senkaku/qa_1010.html (Erişim Tarihi: 10.07.2021).
Japonya Ulusal Diet Kütüphanesi. (2003-2004). Cairo Communiqué. Erişim Adresi: https://www.ndl.go.jp/constitution/e/shiryo/01/002_46/002_46tx.html (Erişim Tarihi: 10.07.2021).
Kur, C. (2014). Japonya’nın Adalar ve Deniz Yetki Alanları Anlaşmazlıkları: Senkaku/Diaoyu ve Dokdo / Takeshima Adaları Örneği. TC. Harp Akademileri Stratejik Araştırmalar Enstitüsü, İstanbul. Erişim Adresi: https://www.academia.edu/19746039/Japonyan%C4%B1n_Adalar_ve_Deniz_Yetki_Alanlar%C4%B1_Anla%C5%9Fmazl%C4%B1klar%C4%B1_Senkaku_Diaoyu_ve_Dokdo_Takeshima_Adalar%C4%B1_%C3%96rne%C4%9Fi (Erişim Tarihi: 13.07.2021).
Lee, J. (2011). Senkaku / Diaoyu Islands Conflict. Erişim Adresi: https://www.historytoday.com/archive/senkakudiaoyu-islands-conflict (Erişim Tarihi: 30.06.2022).
Lohmayer, M. (2008). The Diaoyu/Senkaku Islands Dispute: Questions of Sovereignty and Suggestions for Resolving the Dispute. (Yüksek Lisans Tezi). University of Canterbury, New Zealand.
McCurry, J. (2010). Japan-China row escalates over fishing boat collision. Erişim Adresi: https://www.theguardian.com/world/2010/sep/09/japan-china-fishing-boat-collision (Erişim Tarihi: 30.06.2022).
Ogura, J. Ve McCarthy, S. (2022). Japan says Chinese coast guard ships in longest violation of its territorial waters in a decade. Erişim Adresi: https://edition.cnn.com/2022/06/24/asia/chinese-ships-japan-territory-senkaku-diaoyu-islands-intl-hnk/index.html (Erişim Tarihi: 1.07.2022).
Perlez, J. (2013). China Criticizes Clinton’s Remarks About Dispute With Japan Over Islands. Erişim Adresi: https://www.nytimes.com/2013/01/21/world/asia/china-criticizes-clintons-remarks-about-dispute-with-japan-over-islands.html (Erişim Tarihi: 1.07.2022).
Sander, O. (2018). Siyasi tarih 1918 – 1994. İmge Kitabevi.
Spitzer, K. (2012). Clock Ticks On China-Japan Islands Dispute. Erişim Adresi: https://nation.time.com/2012/05/24/clock-ticks-on-china-japan-islands-dispute/ (Erişim Tarihi: 1.07.2022).
Suganuma, U. (2001). Sovereign rights and territorial space in Sino-Japanese relations: Irredentism and the Diaoyu/Senkaku islands. United States: University of Hawaii Press.
Taiwan Document Project. (1952). Treaty of Peace between the Republic of China and Japan. Erişim Adresi: http://www.taiwandocuments.org/taipei01.htm (Erişim Tarihi: 30.07.2021).
The New York Times. (1971). Text of U.S.‐Japanese Treaty Restoring Okinawa and Nearby Islands to Tokyo. Erişim Adresi https://www.nytimes.com/1971/06/18/archives/text-of-usjapanese-treaty-restoring-okinawa-and-nearby-islands-to.html (Erişim Tarihi: 30.06.2022).
Türkiye Cumhuriyeti ve diğer Müttefik Devletler ile Japonya arasında İmzalanan Barış Anıtlaşması ile Eki Protokolün ve iki Beyannamenin Onanması Hakkında Kanun, Resmi Gazete 8112 (17 Mayıs 1952), Kanun No.5935. Erişim Adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/8112.pdf (Erişim Tarihi 30.06.2022).
