1970’li yıllarda Amerika’ya karşı siyasal olmayan, Amerika içinde olduğu kadar dışında da yankı bulan sivil tepki belki de yine Amerikalı birinden geldi. İki kimliğin birden diklenmesi böylece oldu: Afrikalı ve Müslüman.
Bu yıllarda Muhammed Ali Clay, İslam dünyasının tamamında ve özellikle Türkiye’de tüm tarihi ve haldeki ezikliğin bir Müslüman “kahraman” şahsında zafere şahlanışını simgeledi. O sporcu olsa da, bir sporcudan öte misyon yüklenmiş, güce ve cesarete dönüşüp bir insanda tezahür eden mücahit varlığının toplamını ifade ediyordu.
Şuur altında Firavun’un sarayında büyüyen Hz. Musa figürü canlandı. Her ne kadar Hz. Musa, Kuran’da peygamber ve Tevrat’ta Yahudilerin “kurtarıcı” lideri olarak anılsa da, Amerika Mısır imajını devralmıştı. Ve mazlum ve “sürgündekilerin” zulüm ve sürgünden kurtarması için bir lider ihtiyacı vardı. Muhammed Ali ve onu hazırlayan etkenler devreye girdi.
Siyahi İslamcılık
Elijah Muhammet ile başlayan “siyahî İslamcılık” WASP’a karşı gelişen, beyaz olan her şeyi şer gören ve İslam’daki ırkçılık karşıtı motifleri ileri sürerek, onları beyazlara direniş maksadıyla zikreden bir yapıdaydı. Hıristiyanlıktaki İsa ikonalarında var olan renkli gözlü, sarışın uzun saçlı, beyaz tenli İsa temsillerine tepki geliştiriyordu. Beyazların “tanrı ve tanrının oğlu“ diye algıladığı İsa, elbette ki siyahları hakir görmek anlamına geliyordu. İsa’yı siyahî bir figür olarak ikonalara yansıtma faaliyetleri olmuştu. Bu ikonlarda İsa kıvırcık, siyah saçlı ve siyahî bir Afrikalı olarak yer aldı. İsa Ortadoğu havzasında doğmuş, büyümüştü. Normalde esmer olması gerekiyordu, ama siyahî değildi.
Önceleri İsa’nın sözlerinden yola çıkarak, şefkat, merhamet, sevgi ve hak-hukuk beklediler beyazlardan. Olmadı. Beyazların siyahları Hıristiyanlaştırmakta kullandıkları İsa’nın sözleri günlük hayatta anlamsız kalıyordu. Dahası, İsa’nın her sözü mutlulukları bir sonraki “Krallık” dönemine erteliyor, adalet adına yaptırımlar yerine nasihat olarak ifade ediyordu. Marks’ın “din afyondur” sözünü doğrulatırcasına siyahlara tahammül etmekten başka yol görünmüyordu. Siyahların dünyada çektikleri ıstırabın fazilete dönüşmesi temasını içselleştirmeleri gerekiyordu. Elijah Muhammet beyazlara olan nefreti, İslam’ın adaletçi mantığına referanslar yaparak siyahî İslamcılık kimliğini oluşturdu.
Siyahî İslamcılık İsa’yı tam siyahî yapamayacağını anlamış, Hz. Muhammed’in siyahî olan Bilal Habeşi’yi Müslümanların ilk müezzini yaptığını öğrenmişti. İslam’da zaten beyaz-siyah ve kabile asabiyeti mantığı yoktu. Hz. Muhammed’in yapılan bir resmi ve ikonası da olmadığı için ırkî temsil durumu da yoktu. Kureyş Kabilesini de bağlayan “takva” kavramı en üstün kimlik olarak ifade ediliyordu. Ve Veda Haccı Hutbesinde Hz. Muhammed bunu da açık ve net olarak ifade etmişti.
Dolayısıyla, siyahî İslamcılık için yeni bir din ve o dinin “tanrının oğlu” değil insan ve peygamber olan Hz. Peygamber ideal bir lider olmaya başladı. Renklerin üstünde, hayatın bizzat içinde, farklı rollerinin hepsinde en üst ahlak, adalet ve fazileti göstermiş, daha risaleti öncesinde müşriklerin ve hasımlarının bile “emin” gördüğü bir insan-peygamberle tanışmışlardı. Küçük yaşlarda öksüz ve yetim kalmış; davasından, “güneşi sağ eline, ayı sol eline” verseler vazgeçmeyen; ilk vahyi aldığında o endişeli halini bizzat Allah’ı kayda aldığı, hicret esnasında öldürülme tehditlerine bir mağarada gizlenerek aşan; örümcek ve kuşun yardımıyla başaran, yani tanrısal olmayan, çocuklara ve zayıf ve düşkünlere karşı şefkatin son raddesinde; düşmanlara dahi “aman” hakkı tanıyan; öte yandan, gerekli olan zamanda savaşmaktan çekinmeyen bir Peygamber insanı renklerinin ötesinde içselleştirmeye başlamışlardı. Siyahî İslam zamanla böyle evirildi.
1960’larda birazcık olsun rahatlayan siyahî kimlik yeni eğitimli kitlelerle 1970’li yıllarda bir yandan akademi ve TV’ye; bir yandan Kökler: Amerikalı Bir Ailenin Hikâyesi adlı kitabıyla siyahîlere tarihçelerini aktaran Alex Haley ile vicdanlara akmaya başladı. Haley aynı zamanda Malcolm X Otobiyografisi’nin ortak yazarıydı. Onları “Siyah Uyanış” tarzında yazılan nice kitap izledi. Siyah Uyanışın siyasi kahramanı suikasta kurban gitmiş, ama uyanış başka alanlara sıçramıştı. Siyahların beyazlara direnme, “beyaz adamın” dinine de direnme amacıyla başlayan süreç, İslam’ın sırf beyaz olduğu için beyazları şer görmediği anlayışının yerleşmesiyle evirilmeye başlamıştı.
Sahurda uyanırcasına insanların yataklarından kalkıp çocuklarına onun maçlarını izlettiği, ya da radyolardan dinlettiği ve her Muhammet Ali kroşesinde, “kelebek gibi dans eder, arı gibi sokarken” coştuğu yıllardı. Muhammet Ali’nin şahsında tam da tanımlanamayan bir şeye psikolojik baş kaldırı oldu.
Muhammed Ali Amerikalıydı. Ayrıca siyahîydi ve Müslüman’dı. Onun şahsında Müslüman şuurunda güç ve İslam’la özdeşleştirilen iman gücü de şaha kalkıyordu. Bu anlamda Muhammed Ali, 1905’den beri Hıristiyan olmayan ve kendine yakın gördüğü bir devletin Batılı olmadan ve geleneksel değerlerine bağlı kalarak muvaffak olduğu başarının bir başka türlü tecellisini ifade ediyordu.
Yeşil Devrim
Öte yandan İran “bağımsızlığını” 1 Nisan 1979’da Humeyni’nin önderliğinde gerçekleştirilen halk hareketi ile “Batı menfaatlerinin” özellikle Amerikan menfaatlerinin “our guy”ı konumunda bekçisi olan Şah Rıza Pehlevi’nin alaşağı edilmesi geldi. İki yüzyıldır gerileme, parçalanma, istimlâk ve paylaşıma maruz kalan İslam âleminde ve özellikle de Ortadoğu’da adı İslam’la anılan bir cumhuriyeti müjdeleme şeklinde yansıyordu bu “Anti-Amerikan” vaka: İran İslam Cumhuriyeti.
İşin ilginç tarafı, İslam âlemindeki çoğunluğun aksine, İran Şii geleneğin beşiği ve membaı olmuştu. Sünni gelenekteki, “Ulul Emr” kavramı Şii geleneğinin özüne aykırı idi zaten. En azından bu kavram devlet işleri açısından geçerli değildi; dini otorite için itaat ise, iktiza ediyordu. Dahası, Şah Amerika’nın “our guy”ı iken, daha önce hem Türklere hem de Araplara, özellikle de Hıristiyan Araplara “millet” kavramını, ümmetten ayrı olarak öğreten Fransa’da koruma altında yaşamıştı.
Fransızların siyasi himayesinde İran’da oluşan fay hatlarını tetiklemeyi başaran Ayetullah Humeyni, Amerika’nın 1963 yılında “Beyaz Devrim” adıyla Şah’a uygulatmak istediği prensiplerin karşısında olmuştu. O yıllardan itibaren de buna karşı mücadele etmişti. Bazen ülkesi içinde baskı ve sürgün hayatı yaşamış, olmayınca Türkiye ve Irak dâhil bazı ülkelere iltica ve geçici iltica girişimlerinde bulunmuş, en sonunda Paris’te İranlı muhaliflerin yoğun olduğu bir yerde ikamet etmeye başlamıştı. Humeyni ile başlayan devrim, siyasi olarak hem anti-İsrail ve anti-Amerikan hem de anti-komünist nitelikle çıkmıştı; ama asıl mesele iktisadi müstemlekeciliğe karşı dini bir zırhın giydirilmesi oldu.
Humeyni’nin Fransa’dan dönüşünden kısa bir süre sonra gerçekleşen Yeşil Devrim, İslam âleminde, İran’ın Şii geleneğine rağmen, gizli-açık sevince yol açmış ve bir anlamda İslam’ın anti-Batı, anti-Amerikan ve hatta daha özelde anti-Anglo-Amerikan yüzünü oraya çıkarmıştı. Yeryüzünde artık bir devlet İslam’la beraber anılıyordu, Batı’ya başkaldırmıştı, bunu kendi ordusu ve halkıyla yapmıştı ve başarılı olmuştu. Belki kontrollü belki de kontrol dışı olarak oluşan algılar böyle yönetildi.
Yeşil Devrim, Beyaz Devrim’e galebe çalarken, aslında Fransa nezdinde, Avrupa ve Amerika çıkarlarının çatışma alanı da oluyordu. İşin daha da ilginç yanı, Osmanlı sonrasında müstemleke olan Ortadoğu Ülkelerinin dikkati Amerika’nın ideolojik aygıtlarının yaptığı “Yeşil Kuşak” hattında gerçekleşiyordu. Bu kuşağın teşkilindeki amaç Rusya ve Komünist ideolojinin yayılmasına set çekmekti. Enerji kaynaklarının SSCB etkisine girmesi engellenmeliydi. Yani İslamcılık, İslami bir yaşam tarzını esas almaktan çok anti-komünist olmak rotasına yerleşti. Öte yandan, İran’daki durum anti-Amerikan bir eksene oturdu.
Rusya etkisinin, Suriye gibi bazı ülkeler haricinde İslam ülkesinde çok az etki yapması, yine Kapitalist öğretilerinin hem kendi zulmünü unutturmak için dikkat yanıltması hem de komünist ideolojiyle özdeşleştirilen ateizm ve dikta unsurları oldu. Sanki bu ülkeler demokrasiydi, sanki Batılı ülkeler buralardan görüntü olarak çekilirken yerlerine demokrat liderler ikame etmişlerdi, sanki aslında kapitalizmin de çıkışında materyalizm yoktu. Ve hatta sanki Bolşevik Devrimine büyük bir mali katkı Kapitalistlerden gelmemişti.
Suudlar 1987 yılında Mekke’ye hac amacıyla gelen İranlıların devrim ihracı ve liderlik çabalarını görünce iktidarlarının korkusuna kapıldı. Kutsal beldedeki İranlı hacılar ve Suud polisi arasındaki çatışmalarda çok sayıda insan ölmüştü. Vahhabi diktasına yönelik endişelerle, Türkiye laik rejime İran’ın devrim ihracıyla oluşacak tehditten endişelerle uğraşırken, İslam’ı devlet ideolojisine dönüştüren İran, mollalarla sistemli bir tarih ve Şii fıkhı yazma hareketine giriştiler. Öte yandan, Libya gibi bazı ülkelerde, sosyalizmin İslam’daki sosyal adalet kavramını güya tevhit eden Yeşil Kitap doktrini çıkmıştı. Yeşillenmişti Müslüman coğrafya.
Göçebe bir Berberi ailesine mensuptu Kaddafi. Babası ve amcası sömürgeciliğe karşı mücadeleden dolayı uzun süre hapiste kalmışlardı. Kaddafi, öğrencilik yıllarından itibaren siyasetle uğraşmış, 1969 Eylülünde “Özgür Subaylar Hareketi” adlı gizli örgütle birlikte askerî bir darbe sonucu kral İdris’in tahttan indirilmesinde büyük rol oynamıştı. Darbeden hemen sonra Albay rütbesi ile Libya Silahlı Kuvvetler Komutanlığı Devrim Komuta Konseyi başkanlığına getirildi.
Kaddafi devrimden sonra ülkesinde Sosyalist bir rejim uygulamaya başladı. Dış politikada Arap ırkçılığına dayalı Batı karşıtı bir rejimi benimsedi. İngiltere ve ABD’nin Libya’daki üslerini 1970’te kapattı. 1973’te Kültür Devrimi olarak nitelendirdiği bir hareket başlattı. Toplumsal ve siyasi hayatın bütün alanlarında yeni bir örgütlenmeye gidildi. 1977’de ülkenin resmi adı “Libya Arap Halk Cemâhiriyesi” olarak değiştirildi.
İsrail ile barış görüşmelerine karşı çıkarak, Ret Cephesi diye bilinen sertlik yanlısı ülkelerle işbirliği yaptı. Diğer taraftan komşu ülkelerin iç işlerine karışarak, bazı müdahalelerde bulundu. Dünyanın çeşitli yerlerindeki şiddet yanlısı örgütlere destek sağladığını öne süren Reagan başkanlığındaki ABD yönetiminin baş hedeflerinden biri oldu. Halep, Libya Devlet Başkanlığını sürdüren Kaddafi’nin Yeşil Kitap adıyla bilinen eseri 1975 yılında basılsa da bu dönemde şöhret kazandı.
Bu anlamda bakılınca Yeşil Kitap İslam’ı sosyalizmle uyuşan bir mantığa sahipti. Etkisi sınırlı olsa da Türkiye’ye yapılan İran ve Mısır Kaynaklı bazı eserlerin arasında, kulaklarda sedası hoş akseden bir “bedevi” doktrini olarak kaldı. Hâlbuki Kaddafi de Türkiye’yi iyi tanımış ve Osmanlıyı sevmese de onun genetik devamı olan Türkiye Cumhuriyetinin tarihini de incelemişti. Mustafa Kemal’in bazı yaklaşımlarını kendi ülkesinde uygulama yönünde harekete geçen Kaddafi, bu hatıralarının canlılığını bir ara ortaya koydu. Ecevit-Erbakan hükümeti zamanında 1974 yılında gerçekleşen Kıbrıs çıkarması sırasında Amerika’nın Türkiye’ye ABD’nin öncülük ettiği ambargoyu delme cüreti gösterip petrol de göndermişti.
Nedense o dönemde İsrail’e karşı bir araya gelip işgali engellemeyi beceremeyen ve İsrail’in (ilk savaşlarında) Fransızların desteği ve uçaklarıyla gerçekleştirdiği işbirliği ve galibiyeti gösteremeyen Arap ülkeleri, genel olarak Osmanlı kompleksi etkisiyle suskun kalmıştı. Bunun bir sebebi, İsrail’i resmi olarak tanıyan ilk bölge ülkesi olarak Türkiye olması yanında, okutulan ve yayılan Osmanlı aleyhtarı milli kimlik oluşturma propagandalı doğrultusundaki en az iki nesil süren girişimlerdi. Başarılı da olmuşlardı.
Sovyet Mirası
İngilizler, bu dönemlerde Kıbrıs’ta garantör devlet olmasının getirdiği statüyle Türkiye’ye hem kızgın hem de önce Pakistan’ın Hindistan’dan, sonra Bangladeş’in Pakistan’dan ayrılması “problemleri” ile uğraşıyor, bir yandan elinden kaçırdığı, bağımsızlıklarını 1940’lardan itibaren kazanmaya başlayan ülkelerin, diğerleri için teşkil ettiği kötü örneğin etkilerini azaltmaya çalışıyor; öte yandan, bölgedeki çıkarlarını İsrail ile birleştirerek götürmeye çalışıyordu. Yahudiler hem Almanya’yı tarihten bir süre uzaklaştırma ve hem de tarihsel yüklerden kurtulma amacıyla desteklenmeliydi. Ve bu süreci İngiltere yönetti.
Öte yandan, Varşova Paktının lideri olan Rusya artık, hem işgallerinin hem de işgal sonrası faturaların artması ile kaldıramadığı bir stratejik ve finansman yükünün altında beyaz bayrak sallandırıyordu. 1950’lerdeki Küba Krizi gibi ciddi ideolojik krizlerdeki sıkıntılardan rağmen Rusya’nın BM’de etkin bir veto hakkı olan ülke olması, 1960’lardaki uzay çalışmalarında Rusların öne geçmesi, uzaya ilk aracı göndermeleri SSBC halklarında, Stalin döneminden kalan bazı travmaları hafifletmiş gibi bir görüntü ve gurur okşama etkisi yaratmış, Kapitalist sistem ise teknoloji casusluğu dâhil her yolu kullanarak, Rusya’nın yeni vitrininin neonlarını söndürmüşlerdi.
Amerika bir yandan, Rusya ile ittifaka girmesini engellemek ve SSCB’ni yalnız bırakmak için Çin ile “avantajlı ticaret ortaklığı” anlaşması yapmış, Vietnam sendromunun etkilerini atmaya çalışmış; öte yandan, Molotov’un “dolar emperyalizmi” dediği Marshall yardım planının etkilerini kendine avantaj olarak dönüşecek şekilde, Japonya ve Almanya’dan devşirmeye başlamıştı. Rusların Macaristan’da vs. yaptığının aksine ABD, paylaşım alanlarına hemen tank göndermek yerine “soft power” kullanarak ve akabinde uydulaştırmak şeklinde kontrol alanları oluşturmuş, denizaşırı gemilerin inşasına kendi içinde ülkeyi baştanbaşa saran karayolları ağıyla hemen hemen eş zamanlı başlamıştı.
Ayrıca bölgenin eski amiri Osmanlının devamı Türkiye ve ortak Ortodoks temellerin Rusya’da ki muhtemel etkilerini engellemek için de Yunanistan unutulmamıştı. Truman doktrini bu anlamda, Rusya’ya karşı nüfuz kalkanı oluşturmak için Türkiye ve Yunanistan’a verilen muhafızlık ve muhaberat ücretleriydi. Bu anlamda SSCB işgali endişesini de bir nebze öteleyen anlaşmaydı. Soğuk Savaş sonlarına kadar da önemini korudu. Yani anti-komünist korkular üzerinden kapitalizm sevgisi kimliğe dönüştürüldü.
1990 yılında artık, Komünist Blok tehlikesi yıkılan Berlin Duvarının altında kalmıştı. Kapitalizmin en ironik zafer kutlaması ise, Berlin Duvarından parça parça koparılan asbestli parçaların, albenili paketler içinde Amerikan mağazalarında satışa sunulması oldu. Bunun yanı sıra, yine özellikle Amerika’da raflarda boy gösteren Kızıl Ordu’dan kalma üniformalar, rütbeler, mataralar, çakmaklar, bereler, süngüler de vardı. Onları kapitalizmin fallik gücünü, tarihsel iktidar mücadelesinde, mücadeleyi tahakküme dönüştüren bir göstergeye dönüşüverdi. Amerikan kimliği kazanmıştı. Bu da içerde yoksulluk sınırı altında yaşayan
Amaç Berlin Duvarı veya Kızıl Ordu’nun teçhizatlarını, hatıra değerleri için alıp evlerin bir köşesinde sergilemek değil, zafer sarhoşluğunun, mağlubun neyi varsa talan etmek üzerine kurulu bir sivil ganimetçilik mantığının sosyo-psikolojik yansıması idi. Yine aynı süre içinde Moskova’da açılan ilk McDonalds’ın önünde iki saat kuyrukta bekleyerek “fast” olarak “food” yiyen Rus halkı, tüketime olan susamışlıklarını da Amerikan kolası ile gidermeye başlamıştı. Putin’in kefirle meşhur olması bu süreci yavaşlatmadı.
Orwell’in Animal Farm adlı eseri tarihsel bir hüviyet kazanmıştı. Big Brother hala vardı, ama rejim değişikliği ve boşluğu ve mafyanın maharetleri ile bir kısım insanlar Rusların “Hacı Murat”ı olan Jigüli arabaların yanında Almanya da Romanya gibi ülkelerden giren yeni otomobil hatta ciplerle tanışmaya başladılar. Banka hesapları erise de, artık raflarda eski Rusya dönemi mallarından başka eşya ve yiyecekler de vardı. Uydu ve internet teknolojileri onlara gitgide yeni yeni ufuklar açmış, en azından devletin TV’sinde gördükleri âlemden farklı âlemler olduğunu da fark etmişler ve öykünmüşlerdi. Ancak bu su sefer de gözler doymuş, cepler tamamen boşalmıştı. Vitrinlere yenilerde giren mallar, belki Doğu Almanya’dakiler hariç herkesin bütçesini aşarken, SSCB çoktan iflas bayrağını çekmişti.
Bu açıdan bakılınca, Osmanlı son dönemi entelektüellerinin şaşkınlıkları ve kör hayranlıklarını Rus entelijensiyasında da görmek mümkündür. Halk kütleleri olanları anlamaya çalışırken birden sistemin boşluk anaforunu özgürlük ve demokrasi olarak algıladı. Hâlbuki gelişen sadece tüketim mekanizmaları olmuştu.
Doğu Berlin’de kamyon kamyon ücretsiz dağıtılan ve CNN’de naklen aktarılan muzların arkasından gelecek diğer kapitalist nimetlerin tadını, ellerindeki rubleleri, Alman markına birebir tevil etmek suretiyle, hatta başkalarının rublesini daha ucuz oranlar ödeyerek alanlar SSCB sonrası bu ülkelerdeki diğer bir sermaye yapılanmasının örneklerini veriyorlardı. Bazı yerlerde, ticareti öğrenme aşamasında, “elimdeki çivileri bugün satarsam yarın ne yapayım” diye belli küçük miktarlarda satmakta inatlı bir prensip oluşturan yeni naif kapitalistler, bazı yerlerde de dönüşümün gerekçe ve gidişatını iyi kavrayan ve hatta eski düşman kardeş Batı Almanya’ya ufak Doğu Alman kazıkları atma becerisine ulaştılar.
Aslında daha sonradan Elveda Lenin filminde kendini bulan bir anlayışla, Kapitalizme sadece sınırlar ötesinde değil, sınırlarının içinde de yenik düştüğünü müşahhas olarak yaşıyorlardı. Kapitalizmin bayrağı artık, Moskova’nın tam orta yerinde Ruslara kuyruklarla “hizmet” veriyordu. SSCB halklarının neye uğradıklarını anlamadan Gorbaçev’in Doğu Blok’unu koruma-kollama görevini bırakma açıklaması 1989’da dünya basınında yer aldığında hem içerde hem dışarıda büyük bir şaşkınlık yanında, “neler dönüyor?” türünde soruların ve ihanet suçlamalarının da perdesini aralamıştı.
Artık Glasnost vardı, Perestroyka vardı. Ruslar açılacaktı dünyaya. Şeffaf olacaklardı. Oldular, açıldılar. Ruslar öyle açıldı ki, dünyanın gözünde adeta kükreyince dünyayı sallayan bir güç değil, “kâğıttan kaplanmış” ama “biz bilmiyormuşuz” türünde bir başka yanılsamanın da kapısını aralamıştı.
Dağılışın Ardından
Bu açılmanın bir başka uzantısı da fuhuş sektörüyle oldu: kimisi çaresizlikten, kimi de çabucak kapitalistlerin tüketebilmek için, Kapitalist Avrupa ve Türkiye gibi ülkelere kadınlarla açılmaya başladı. Kapitalist blokta bu komünizmin yaptıklarının, Türkiye gibi ülkelerde de Osmanlının acılarının (Katarina’yla hafızalarda yer alan kolektif erkek şuurunun tetiklemesiyle) intikamını fallik olarak almak şeklinde yansıdı ve artık “Nataşa” Rus Ayşe-Fatma’sı olmaktan çıkarak, Mari Magdalen’in modern çağdaki güncellenmiş ve sarışınlaşmış bir afete dönüşmüştü. Artık her eski SSCB vatandaşı kadın bir Nataşa olarak hafızalarda tanıtımlık bir marka oldu.
Belki de Gorbaçov, perestroyka ile amaçladıklarının bir kısmını, Glasnostla en güdümlü götürmeyi tam oturtamayan sistem değişimi sırasında, sadece muhaliflerini değil, aynı zamanda SSCB halkalarını da yenilgiye sendeletmişti. Eskiden para var, mal yoktu, ama artık mal olmaya başlamıştı ama bu seferde para yoktu. 1990’lı yıllar bu anlamda Rus Halkının nerdeyse “her şey satılık” modelinde bir ekonomik alana kayışının trajik yansımalarını “Rus” pazarlarına taşımasıyla gösterdi.
Ukrayna, Belarus, Çekoslovakya başta olmak üzere, sersefil yeni hayat alanları, hayat kadınlarının seyahat ve tecrübe evrenine eklendir. Ayda eline 50-100 dolar geçen memur ve işçi, hatta sanatçı ve akademisyenler, birden anlamsızlaştıkları dünya içinde, kendilerine sersefil tecrübe fanusları içinde nefes panjurları açmak telaşına düşmüşlerdi. 1986’daki Çernobil kazası Rusların efsanevi uzay teknolojisindeki öncülüklerine ve rekabet gücüne gölge düşürmekle kalmamış, aynı zamanda Uzay’da takılı kalan astronotları dünyaya, Batı’nın yardım tekliflerine rağmen ve onların ölümü pahasına, Komünist gurur ve şerefini ayaklar altına almamak için reddeden Ruslar, artık içten içe kokuşan, ama dışarı sızdırmayan yapının unsurlarını Çernobil’deki nükleer sızıntıyla eş zamanlı olarak sızdırmaya başlamıştı. Hala dünya çapında atletizm ve diğer spor alanlarında reklam için hayattan soyutlayarak yetiştirip yarıştıkları insanlar da bu sızıntıya sargı bezi yapmaktan öte geçmiyordu.
Rusya 1980’lerden beri silahsızlanma antlaşmalarına koyduğu imzalar, arka bahçelerine sunduğu desteklerini azaltma yaklaşımı ve eşgüdümlü olarak başlayan Kapitalist Blokla ticari ve siyasi yakınlaşmasıyla yarıştaki yenilgiyi kabule başlamış, en azından yarıştan çekileceğine dair imzasını atmıştı. Batılı ülkelerin gözünde Gorbaçov, adeta bir demokrasi kahramanı olmuştu. Aslında içten içe, Batı Kapitalizmi, onu İspanyollara Aztek ülkesinin anahtarını teslim eden Montezuma’dan farklı değildi. Konquistador İspanyol generali zahmet çekmeden adeta beklemedikleri bir kolay zaferi kucaklarında bulmuşlardı. Geleneksel SSCB ekonomisinde hâkim olan ağır sanayi ağırlıklı ve dağınık ağlar içindeki ham madde-üretim yeri-dağıtım yapısını ve devlet finansmanı ile yürüyen üretim mekanizmalarını halka ve ticarete dönüştürmekte aciz kalmış, kendine yetme ve Kapitalizme gösterme amacını yeterli görme, yani kendi halklarını mutlu etmek değil, Batıya gözdağı verme ve antlaşmalarıyla başlayan süreçte dişleri bir oranda sökülmüş ve Gorbaçov Dönemi açılırken saçılmayı çöküşe hazırlayan bir dönem oldu.
Hâsılı, aslında bir asır önce İngilizlerin şekillendirdiği coğrafyada, bir asır sonra Amerika vardır. O zaman Osmanlı’dan çalmışlardı. Bugün de Türkiye Cumhuriyetinden çalma çabası var…
Metin Boşnak
Saraybosna Üniversitesi Öğretim Üyesi
