2023 yılı, dünya genelindeki pek çok açıdan olağanüstü bir yıl oldu. Bu yıl, tarihi olaylar, büyük dönüşümler ve beklenmedik gelişmelerle doluydu. Küresel siyasetten çevre sorunlarına, teknolojik atılımlardan demografik değişimlere kadar, dünya sahnesinde önemli ve etkileyici anlar yaşandı. İşte, bu çarpıcı yılın en belirleyici 10 olayı, onların küresel etkileri ve bu olayların geleceğe dair bize ne anlattığı üzerine bir değerlendirme. CFR’dan James M. Lindsay’ın blog yazısından derlediğimiz 2023 Küresel Gündem içeriğinin orijinaline linkten ulaşabilirsiniz.
1- İklim Değişikliği
Küresel Sıcaklık Rekorları Kırıldı: İklim değişikliği artık gelecekteki bir tehdit değil, dünyanın yeni gerçeği. 2023 yılı, kayıtlara geçen en sıcak yıl olabilir. Küresel sıcaklıklar son 125,000 yılda bu kadar yüksek olmamıştı ve 2015 Paris Anlaşması’nda belirlenen 2 derece sınırını aşmak üzere. Sonuç olarak dünya çapında tarihi orman yangınları, aşırı kuraklık ve rekor düzeyde sel gibi aşırı hava olayları yaşandı.
“Islak ampul sıcaklığı” gibi daha önce pek bilinmeyen terimler, yüksek sıcaklıkların yüksek nem ile birleştiğinde ölümcül olabileceğini insanların doğrudan deneyimlemesiyle günlük konuşmaların bir parçası haline geldi. Bu durum, küresel ısınmayı tersine çevirebilecek gelişmeler konusunda iyimserlik yaratsa da, bu teknolojilerin ne kadar hızlı ve yaygın bir şekilde ölçeklendirilebileceği konusunda ciddi şüpheler bulunmaktadır. Özellikle fosil yakıt üretiminin ve emisyonların artmaya devam etmesi, insanlığın katastrofik iklim değişikliğini önleme şansını kaçırmış olabileceği endişelerini artırmaktadır. Diplomatlar, iklim değişikliği ile mücadele planlarını ve anlaşmalarını tartışmak üzere COP-28 gibi ciddi forumlarda toplandılar, ancak bu toplantılar, “her şey söylendiğinde ve yapıldığında, daha çok şey söylenir ve daha azı yapılır” sözünü doğrular gibi görünmekteydi.
2023 Küresel Gündem
2- Rusya-Ukrayna Savaşı
Ukrayna’nın Karşı Saldırısı: 2023 yılının başlarında, Ukrayna’nın Rusya’nın kontrolündeki doğu Ukrayna ve muhtemelen Kırım üzerindeki hakimiyetini kırabilecek bir karşı saldırı başlatması bekleniyordu. Haziran ayında başlatılan bu karşı saldırı, Rus kuvvetlerine ağır kayıplar verdirmesine rağmen savaş hatlarında önemli bir değişiklik yaratmadı. Rus ordusu, kış ve ilkbahar aylarında güçlü savunma hatları inşa etmişti. Kasım ayında Ukrayna’nın en üst düzey generali, savaşın bir “çıkmaza” girdiğini ve “derin ve etkileyici bir ilerlemenin muhtemelen olmayacağını” kabul etti. Gerçekte, Rusya yıl boyunca Ukrayna’dan daha fazla toprak kazanmıştı. Batı’da, özellikle ABD’de, Ukrayna’ya daha fazla yardım gönderilmesi konusunda bir yorgunluk hissi baş göstermeye başladı. Rusya’nın daha büyük ekonomisi ve nüfusu göz önüne alındığında, uzun vadeli eğilimlerin Rusya’yı desteklediği düşünülüyordu. Bu durum, Ukrayna’nın savunmaya geçiş yapması ve ateşkes arayışına girmesi çağrılarını artırdı. Ancak, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in çatışmayı durdurmayı kabul edip etmeyeceği tartışmalı bir konu olarak kaldı. Putin, özellikle ABD’nin gelecek seçimlerde Ukrayna ile bağlarını koparacak bir başkan seçmesi durumunda, zamanın kendisinin lehine olduğuna inanıyor olabilir.
2023 Küresel Gündem
3. Hamas – İsrail Çatışması
2023’ün son çeyreğinde, Orta Doğu’daki barış umutları Hamas’ın İsrail’e yönelik şiddetli saldırılarıyla sarsıldı. Bu saldırılar, İsrail tarihindeki en ölümcül gün olarak kayıtlara geçti ve yaklaşık 1,200 İsrailli’nin ölümüne yol açtı. İsrail, Gazze’ye yönelik hava saldırıları başlattı ve ardından kuzey Gazze’ye kara harekatı düzenledi. İsrail’in, Hamas’ın 7 Ekim baskınına ‘misilleme’ diye Gazze Şeridi’ne yönelik hava, kara ve denizden başlattığı saldırılarda üçüncü ay geride kaldı. Askeri analistlerin “yakın tarihin en tahrip edici, en kanlı ve en ölümcül saldırıları” olarak tanımladığı süreç, geride on binlerce ölü ve yaralı ve BM verilerine göre, 1,9 milyon yerinden edilmiş kişi ile hayalet kendi andıran, harabeye dönmüş bir Filistin şehri bıraktı.
İsrail’in kuşatma altındaki Gazze Şeridi’ne 7 Ekim’den bu yana düzenlediği saldırılarda, öldürülen Filistinlilerin sayısı ise 22 bin 835’e yükseldi. Gazze’de Sağlık Bakanlığı’na göre saldırılarda şu ana kadar 58 bin 166 Filistinli yaralandı. İsrail, 7 Ekim saldırısında ölenlerin sayısını 1,139 olarak açıkladı. BM Acil Yardım Koordinatörü Martin Griffiths’in değerlendirmesine göre, dördüncü ayına girerken savaş, iki milyon üç yüz bin insanın yaşadığı Gazze’yi iki milyon insanın yerinden edildiği yaşamaya elverişli olmayan bir toprak parçası haline dönüştürdü. İsrail’in 93 gündür Gazze Şeridi’nin kuzey, orta ve güney bölgelerine sürdürdüğü yoğun ve şiddetli saldırılarda çoğu çocuk ve kadın olmak üzere binlerce Filistinli öldürüldü, binlercesi de çeşitli şekillerde yaralandı. Binlerce Filistinlinin cesedinin ise hala yıkıntılar altında kaldığına inanılıyor.
2023 Küresel Gündem
4. ABD – Çin Gerilimi
ABD-Çin Gerilimleri Devam Ediyor: 2023 yılının başlarında, ABD ve Çin arasındaki gerilimler hafiflemiş gibi görünse de, yıl içinde yaşanan olaylar bu durumu değiştirdi. Özellikle, Çin’e ait bir gözetleme balonunun ABD üzerinde tespit edilmesi, iki ülke arasındaki ilişkileri daha da gerdi. Balon, ABD’nin farklı bölgeleri üzerinden geçtikten sonra, Güney Carolina açıklarında bir ABD Hava Kuvvetleri F-22 Raptor’u tarafından düşürüldü. Çin, balonun hava durumunu izlemek için gönderildiğini ve rotasının sapması sonucu ABD üzerinden geçtiğini iddia etse de, ABD bu açıklamayı kabul etmedi. Bu olay, siyasi tutkuları alevlendirdi ve ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken’ın Pekin’e yapmayı planladığı ziyareti ertelemesine neden oldu.
En kaygı verici nokta, balonun düşürülmesinden sonra Çinli yetkililerin ABD Savunma Bakanı Lloyd Austin’in telefonunu açmamasıydı. Bu durum, iki süper gücün arasında kurulmuş bir iletişim kanalının eksikliğini vurguladı. Blinken, Haziran ayında “yapıcı” olarak nitelendirilen görüşmeler için Pekin’e seyahat etti. Ancak bu görüşmeler, Washington’ın Çin ile ticaret üzerine ek kısıtlamalar koymasını veya Pekin’in Tayvan, Filipinler veya Asya’daki ABD askeri güçlerine yönelik tacizlerini azaltmasını sağlamadı. Biden ve Xi, 2023 APEC Liderler Forumu’nda bir araya geldi. Görüşmeler bazı küçük anlaşmalarla sonuçlansa da, büyük bir ilerleme kaydedilmedi. Dünyanın iki en güçlü ülkesi arasındaki modus vivendi’ye (geçici anlaşma) ulaşmak hala zor görünüyor.
2023 Küresel Gündem
5. Yapay Zeka (AI) Fırsatlar ve Riskler
Yapay Zeka (AI) Teknolojilerinin Vaatleri ve Tehlikeleri: 2023 yılı, yapay zeka (AI) teknolojilerinin hem büyük vaatlerini hem de beraberinde getirdiği riskleri gözler önüne serdi. AI, özellikle ChatGPT’nin piyasaya sürülmesiyle birlikte önceki yıl kamuoyunun dikkatini çekmişti. 2023’te, bu teknoloji sadece gelişmekle kalmadı, aynı zamanda hükümetler, şirketler ve bireyler tarafından hızla benimsendi ve potansiyelini keşfetmek için kullanıldı.
AI teknolojisinin vaatleri, birçok alanda bilimsel atılımları hızlandırması ve örneğin hızlı ilaç tasarımı, tıbbi gizemlerin çözülmesi ve çözülemez gibi görünen matematiksel problemlerin aşılmasında rol oynaması şeklinde kendini gösterdi. Ancak, teknolojinin gelişiminin insanların zararları değerlendirme ve hafifletme yeteneklerinden daha hızlı olduğu konusunda uyarılarda bulunuldu. Bunlar arasında kitle işsizliği yaratma, mevcut toplumsal eşitsizlikleri daha da derinleştirme yer alıyor. AI’nın öncülerinden biri olan Geoffrey Hinton, AI’nın tehlikeleri konusunda uyarıda bulunmak için Google’daki işinden ayrıldı ve teknoloji liderleri Elon Musk ve Steve Wozniak gibi isimler, AI’nın “toplum ve insanlık için derin bir risk” oluşturduğu konusunda açık mektuplar imzaladı.
2023 Küresel Gündem
6. Sudan İç Savaşı
2023, Sudan’ın demokrasiye geçiş yapması beklenen bir yıl olmasına rağmen, ülke iç savaşın pençesine düştü. Bu çatışmanın kökenleri, 2019’da Sudan’ın uzun süreli diktatörü Ömer el-Beşir’in devrilmesine yol açan protestolara dayanıyor. Yeni kurulan askeri cunta, sivil gruplarla iktidarı paylaşma ve seçimlere doğru ilerleme konusunda bir anlaşma yaptı. Ancak 2021 Ekim’inde, Sudan Silahlı Kuvvetleri (SAF) Başkanı Abdel Fattah al-Burhan ve Hızlı Destek Kuvvetleri (RSF) milislerinin lideri Mohamed Hamdan “Hemedti” Dagalo, başka bir darbeye öncülük etti. 2022 Aralık’ında, popüler baskıya boyun eğen bu iki adam, sivil yönetime iki yıllık bir geçiş süreci önderlik etme konusunda anlaştı. Ancak bu anlaşma ve iki adam arasındaki zoraki ittifak uzun sürmedi. 2023 Nisan’ında RSF güçleri, ülke genelinde SAF üslerine saldırdı. Ateşkes görüşmeleri bir yere varmadı. Sonbahara gelindiğinde, RSF çoğunlukla Hartum, Sudan’ın başkentini kontrol ederken, SAF ülkenin ana deniz limanı olan Port Sudan’ı kontrol altında tutuyordu. Özellikle Darfur’da çatışmalar şiddetliydi, burada RSF’nin öncüsü olan Cencavide, bölgenin çoğunlukla Arap olmayan nüfusuna karşı 2000’li yılların başında etnik temizlik kampanyası yürütmüştü. Yıl sonuna gelindiğinde, çatışmalar 10,000’den fazla insanın ölümüne ve 5.6 milyon kişinin yerinden edilmesine, yani Sudan nüfusunun yaklaşık %15’inin yerinden olmasına neden olmuştu. Bu durum, ülkedeki siyasi ve sosyal istikrarı ciddi şekilde tehdit eden bir duruma işaret ediyor.
2023 Küresel Gündem
7. Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ’a Dönüşü
Dağlık Karabağ, 1991 sonlarında bağımsızlığını ilan etmiş ve bu durum, Ermenistan ve Azerbaycan arasında bir savaşa yol açmıştı. 1994’te Rusya’nın aracılık ettiği bir ateşkesle sona eren bu savaş, Dağlık Karabağ’ın de facto bağımsızlığını ve Azerbaycan topraklarının bir kısmının kontrolünü sağlamıştı. Ancak 2020 Eylül’ünde yeniden başlayan ve altı hafta süren büyük çaplı çatışmaların ardından Rusya’nın aracılığı ile bir başka ateşkes sağlandı ve bu sefer Azerbaycan, Dağlık Karabağ’ın büyük bir kısmını kontrolü altına aldı.
2. Karabağ Savaşı‘ndan yenilgiyle ayrılan Ermenistan, ordularının bir kısmını Azerbaycan’dan çekse de bir kısmını çok sayıda silah ve mühimmat ile Karabağ’da varlığını sürdüren yasa dışı sözde Ermeni rejime bıraktı. Azerbaycan yönetimi, 3 yıl boyunca Ermenistan’dan ordularını geri çekmesini, Karabağ’daki sözde rejimden de iddialarından vazgeçip kendini feshetmesini talep etse de bu talepler göz ardı edildi. Ermenistan, Karabağ’da kurduğu yasa dışı rejimle Azerbaycan’daki askeri varlığını sürdürürken bölgeye başta mayınlar olmak üzere silah sevkine devam etti. Azerbaycan, 23 Nisan 2023’te, yasa dışı geçişleri önlemek için Ermenistan’la sınırda, Laçın Koridoru diye bilinen Laçın-Hankendi yolunun başlangıcında sınır kontrol noktası kurdu. Bu şekilde Ermenistan’dan Azerbaycan topraklarına silah sevkiyatı tamamen önlendi fakat Ermenistan’ın hem sınırdaki hem de Karabağ’daki askeri provokasyonları devam etti. Yasa dışı Ermeni güçlerin döşediği mayınların patlaması nedeniyle 19 Eylül’de 4’ü polis 6 Azerbaycan vatandaşı yaşamını yitirdi. Bu durum üzerine Azerbaycan, Karabağ’da anayasal yapıyı yeniden tesis etmek amacıyla “antiterör operasyonu” başlattı. Yaklaşık 24 saat süren operasyonda Karabağ’daki Ermenistan silahlı birlikleri ve yasa dışı silahlı güçler silah bıraktı. Mevzilerini terk ederek geri çekilen Ermeni güçler, silahlarını Azerbaycan ordusuna teslim etti. Bakü yönetimi eş zamanlı olarak Karabağ Ermenilerinin temsilcileri ile entegrasyon görüşmelerine başladı. Böylece, Cumhurbaşkanı Aliyev’in tabiriyle Karabağ’da “Azerbaycan egemenliğini tam sağladı.”
2023 Küresel Gündem
8. Dünyanın En Kalabalık Ülkesi: Hindistan
2023 yılında, yüzyıllardır süregelen demografik bir dönüm noktası yaşandı. Hindistan, Çin’i geçerek dünyanın en kalabalık ülkesi oldu. Hindistan’ın nüfusu tahminen 1.43 milyar kişiye ulaştı ve bu rakamın gelecek on yıllarda daha da artması bekleniyor. Bu değişiklik, hem Hindistan’ın hem de Çin’in demografik trendlerindeki farklılıklardan kaynaklandı. Çin’in nüfusu, hem küçülüyor hem de yaşlanıyor. Demografik projeksiyonlara göre, Çin nüfusu yüzyılın ortasına kadar 100 milyon kişi azalacak, bu da dünyadaki sadece on beş ülkenin mevcut nüfusundan daha fazla bir düşüş anlamına geliyor. Aynı dönemde, Çin’in medyan yaşı 39’dan 51’e yükselecek. Buna karşılık, Hindistan’ın nüfusu yaklaşık 1.7 milyar kişiye ulaşacak ve medyan yaşı 39 olacak.
Hint Milliyetçiliği hakkında detaylı bilgi için: Dr. Hayati Ünlü ile Hint Milliyetçiliği Üzerine Röportaj
9. Uzay Yarışı Devam Ediyor
Yüz elli yıl önceki tavsiye “Batı’ya git” iken, günümüzdeki tavsiye “Göklere git” olabilir. 2023 yılı, hem ülkelerin hem de şirketlerin uzay alanında büyük yatırımlar yaptığı ve önemli ilerlemeler kaydettiği bir yıl oldu. Dünya genelinde yetmiş yedi ülkenin uzay ajansları var ve on altı ülke uzaya yük gönderme kapasitesine sahip. Özellikle Ay, bu çabaların merkezinde yer aldı. Rusya’nın Ay programı, Ağustos ayında iniş aracının Ay yüzeyine çarpmasıyla hayal kırıklığına uğradı. Hindistan, Ay’ın güney kutup bölgesine yakın bir noktaya insansız bir araç indirerek bu alanda dördüncü ülke oldu. İki hafta sonra, Hindistan Güneş’i incelemek üzere bir görev başlattı. Çin ve Amerika Birleşik Devletleri de hırslı Ay programlarına sahip, NASA 2025’e kadar Ay’a astronot göndermeyi hedefliyor.
Bu ve diğer uzayla ilgili çabalar, jeopolitik rekabetlerin uzayın askerileştirilmesine yol açabileceği endişelerini artırıyor. Uzay faaliyetlerini yönetecek kuralların eksikliği de dikkat çekiyor. Amerika Birleşik Devletleri, “sivil uzay keşfini yönetmek” için Artemis Anlaşmalarını teşvik ediyor, ancak Çin ve diğer birçok uzaycı ülke bu anlaşmaya katılmayı reddediyor. Uzayda kuralların belirlenmesi, SpaceX, Blue Origin ve Virgin Galactic gibi özel şirketlerin uzay operasyonlarındaki büyük rolü nedeniyle karmaşıklaşıyor.
10. Demokrasi At Stake!
Küresel Demokratik Durgunluk Devam Ediyor: 2023 yılında, dünya genelinde demokrasinin ve özgürlüklerin gerilemesi eğilimi devam etti. Freedom House, yılın başında 2022’nin global özgürlük ve demokraside gerilemenin yaşandığı on yedinci ardışık yıl olduğunu duyurdu. Afrika’daki darbe salgını devam etti; Temmuz ayında Nijer’in askeri güçleri, ülkenin demokratik olarak seçilmiş başkanını devirdi. Yakın devletler, darbenin tersine çevrilmesi için müdahale tehdidinde bulunurken, Mali ve Burkina Faso’daki askeri cuntalar karşılık olarak savaş tehdidinde bulundu. Ağustos ayında Gabon’un askeri güçleri iktidarı ele geçirdi ve sonunda seçim yapılacağına dair belirsiz vaatlerde bulundu.
Tayland’da, Mayıs ayında yapılan seçimlerde yeni bir ilerici parti en çok koltuğu kazandı, ancak kulis anlaşmaları sonucunda askeri yanlısı bir hükümet kuruldu ve seçimin en büyük kazananı dışarıda kaldı. Hindistan hükümeti, muhalifleri yasalar ve korkutma taktikleri kullanarak susturmaya devam etti. Birçok diğer demokrasi, ifade özgürlüğünü kısıtladı. Seçim kaybetmeleri durumunda bu durumun sadece oyların hileli olduğu anlamına geleceğini iddia eden adayların eğilimi sürdü. Avrupa genelinde aşırı sağ partiler başarı gösterdi, bu durum bir asır önce Avrupa demokrasilerinin çöküşünü hatırlattı.
2023 yılının en önemli olaylarına baktığımızda, dünya genelinde demokrasinin gerilediğini ve otoriter eğilimlerin güçlendiğini gördük. Ancak 2024, bu küresel mücadelenin, demokrasi ile otoriterlik arasındaki çekişmenin, gerçek anlamda sandıklarda oynanacağı bir yıl olacak. Bu durum sadece Amerika Birleşik Devletleri’nde, üç yıl önce sağ kanattan bir isyanın Biden’ın göreve başlamasını engellemeye çalıştığı ilk başkanlık seçiminde değil, aynı zamanda dünyanın en kalabalık 10 ülkesinden yedisi de bu yıl ulusal liderlik için sandık başına gidecek. Böylece, 2024 yılında dünya genelinde demokrasi ve otoriterlik arasındaki bu büyük mücadele, ulusal liderlik için yapılacak seçimlerle somut bir şekilde sahnelenecek ve küresel politikada önemli bir dönüm noktası oluşturacak.
2023 Küresel Gündem – 2023 Küresel Gündem – 2023 Küresel Gündem
